قاضی زاده تتوی. [ دَ / دِ ی ِ ت َ ت َ ] ( اِخ ) احمدبن قاضی نصراﷲ دبیلی تتوی سندی ، معروف به قاضی زاده تتوی. از افاضل مورخین امامیه است که پدرش در شهر تته از بلاد سند از قضات حنفیه بوده و خودش تشیع اختیار کرده و در دربار اکبر شاه هندی ( 963- 1004 هَ. ق. ) تقرب یافته است. او راست : 1- احسن القصص و دافع الغصص که تاریخ الفی مذکور در ذیل را به جهت ضخامت آن ملخص کرده و به همین اسم موسومش داشته و یک نسخه از آن در خزانه رضویه موجود است. 2- اخلاق التتوی. 3- اسرارالحروف که مثل کتاب مفاحص تألیف صائن الدین علی بن محمد ترکه مشتمل به رموز اعداد هم میباشد. 4- الفی یاتاریخ الفی که به قول الذریعه تاریخ هزارساله ای از رحلت حضرت رسالت ( سال دهم هجرت ) تا عصر خود مؤلف بوده و آن را در دو مجلد بزرگ به زبان فارسی برای شاه معظم تألیف کرد و نسخه هر دو مجلد در خزانه رضویه موجود و جلد اولش تا سال پانصد رحلت بوده و جلد دوم نیز از پانصدویکم تا نهصدوهشتادوچهارم رحلت میباشد و در الذریعه بعد از این جمله آمده : در آن نسخه تتمه هزار سال نبوده. 5- تحقیق التریاق الفاروق. 6- خلاصة الحیاة در اخبار حکماء. سبب تشیع قاضی زاده همانا مصاحبت صلحای عراق عرب بود، که در ولایت خود به فیض صحبت ایشان نائل و کمال همنشین دلنشین وی گردیده و علاوه بر آن موافق آنجه معاصر او قاضی نوراﷲ شوشتری در مجالس المؤمنین گفته قاضی زاده در خلال آن احوال حضرت امیرالمؤمنین را در خواب دید که تفسیر کشاف در دست گرفته و آیه مبارکه انما ولیکم اﷲ را گشوده و بدو فرمود که تفسیر این آیه را مطالعه کن. پس از خواب بیدار شده و مبهوت و متحیر جویای کتاب کشاف شد، تا میرزا حسن نامی از بزرگزادگان عراق را دید که کتاب کشاف بر دست و خانه قاضی زاده را سراغ میکند که آن را حسب الامر رؤیائی آن حضرت به او برساند. قاضی زاده بعد از مطالعه تفسیر آن آیه مذهب شیعه را قبول نمود. باری قاضی زاده بنابرآنچه از نامه دانشوران نقل شده به سال 997 هَ. ق. مقتول گردیده لکن به قرینه مدت هزار سال کتاب الفی مذکور فوق او که اولش از رحلت حضرت رسول ( ص ) مطابق دهم هجرت بوده و با در نظر گرفتن اینکه کتاب احسن القصص مذکور فوق را نیز بعد از آن تألیف کرده شهادت او بالقطع بعد از سال 1010 هَ. ق. است و قاضی نوراﷲ شوشتری متوفی به سال 1019 هَ. ق. نیز که معاصر او بوده و بصیر به حالش میباشد، در مجالس المؤمنین گوید که قاضی زاده بعد از سال 1010 هَ. ق. در لاهور به شهادت رسیده و در همانجا در بقعه میرحبیب اﷲ دفن شد. باری دبیلی منسوب به شهر دبیل از بلادهند است و تتوی هم منسوب به شهری است تته نام از بلاد مذکوره و سند بلادی است ما بین هند و کومان و سجستان. ( روضات الجنات ص 21 ) ( مواضع متفرقه از الذریعه ) ( ریحانة الادب ج 3 ص 266 ). و رجوع به احمدبن نصراﷲ شود.
فرهنگ فارسی
احمد ابن قاضی نصرالله دبیلی سندی معروف به قاضی زاده تتوی از افاضل مورخین امامیه است .
