فلسفۀ اسلامی، تاریخ
فلسفۀ اسلامی پس از نهضت ترجمه در قرن ۲ق آغاز به نشو و نما کرد. نهضت ترجمه در زمان خلافت عباسی آغاز شد. عباسیان استادان دانشگاه ایرانی جندی شاپور را به بغداد دعوت نمودند. این استادان به دلیل سابقه تدریس هفت تن از فلاسفه نوافلاطونی در آن دانشگاه، با فلسفه یونان آشنایی داشتند. به علاوه میراث فلسفۀ یونان از حوزۀ اسکندریه به انطاکیه و از آن جا به حَرّان انتقال یافت. در زمان خلافت معتضد عباسی استادان فلسفۀ حران به بغداد نقل مکان نمودند. در عهد خلافت هارون الرشید بیت الحکمه یا خزانة الحکمه تأسیس شد، این مرکز در زمان خلافت مأمون به شکوفایی رسید و متون علمی و فلسفی گوناگونی از زبان های یونانی، پهلوی، هندی و سریانی به عربی ترجمه شد. اسحاق بن حُنَین برخی از آثار ارسطو و شروح آن ها را ترجمه کرد. ابو بشیر متی بن یونس نیز ترجمه کتاب شعر ارسطو را برعهده گرفت. کتاب اثولوجیا را که قسمتی از تاسوعات افلوطین است، این ناعمه ترجمه نمود، اما این کتاب به اشتباه به ارسطو نسبت داده شد. در این دوره تمامی آثار ارسطو و برخی آثار افلاطون و افلوطین و نیز آثاری از شارحان ارسطو همچون شرح اسکندر افرودیسی ترجمه شد. نخستین فیلسوف جهان اسلام ابویوسف یعقوب بن اسحاق کِندی است، وی متولد حدود ۱۸۵ق در کوفه و متوفی حدود ۲۶۰ق در بغداد می باشد. رساله در خطاهای فیلسوفان، رسالۀ ماهیات پنج گانه (ماده، صورت، حرکت، مکان و زمان)، رساله ای در باب عقل، الفلسفة الاولی و رساله در تصنیف کتب ارسطو از آثار او است (← کِندی). فارابی و ابن سینا با نقد و گسترش آراء فلاسفۀ یونان، فلسفه مَشّاء را پایه گذاری کردند. فلسفۀ مشاء بهره مند از افکار افلاطون و به ویژه ارسطو بود، اما برخوردار از اندیشه های جدیدی نیز بود که توسعۀ آراء گذشتگان را در پی داشت. این نظام فلسفی از آن رو که وامدار ارسطو و شیوۀ برهانی او است، صورت استدلالی به خود گرفت. مبانی حکمت مشاء عبارت از اصل واقعیت مستقل از ذهن، مغایرت وجود و ماهیت، تقسیم وجود به واجب و ممکن و ممتنع، نظریه امکان ذاتی، وجوب علّی و معلولی، تقدم وجوب بر وجود، سنخیت علت و معلول، بطلان تسلسل علل، تقدم علت بر معلول، برهان وجوب و امکان (برهان سینوی) و اصل نظام متقن هستی می باشد. ابونصر محمد فارابی ملقب به معلم ثانی متولد ۲۶۰ق در روستای وسیج در نزدیکی فاراب ترکستان و متوفی به سال ۳۳۹ق در دمشق است. برخی از آثار مهم فلسفی او عبارت از احصاء العلوم، فصوص الحکم، رسالۀ اغراض مابعدالطبیعه، رسالۀ جمع بین رأی دو حکیم (در تبیین و رفع اختلاف میان آراء افلاطون و ارسطو) و مقاله فی معانی العقل است. او را از جهت تعدد و اهمیت آثارش در باب سیاست مهم ترین فیلسوف سیاسی اسلامی می دانند. حسین بن عبدالله بن سینا ملقب به شیخ الرئیس و حجةالحق متولد ۳۷۰ق در افشنه از روستاهای بخارا و متوفی به سال ۴۲۸ق در همدان است. وی آثار گرانبهایی در فلسفه همچون شفا، نجات، انصاف، و اشارات و تنبیهات نگاشته است. شفا کامل ترین مرجع در باب فلسفه مشاء به شمار می رود و انصاف به داوری میان افکار حکمای شرق و غرب می پردازد. ابوحامد محمد معروف به امام محمد غزالی و محمد بن عمر ملقب به امام فخر رازی از متکلمین اشعری بودند که با میراث فلسفه مشاء به مبارزه پرداخته و بسیاری از آراء فارابی و ابن سینا را معارض با وحی دانستند، اما بعدها برخی همچون خواجه نصیرالدین طوسی از فلسفۀ مشاء دفاع نمودند، در هر حال حملات اشاعره به حکمت مشاء موجب شد تا این نظام فلسفی در سرزمین های شرقی جهان اسلام به جز ایران تا حدودی از رونق بیفتد و به سوی اندلس در غرب سرزمین های اسلامی روی آورد. ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد ملقب به ابن رشد از فلاسفۀ مغرب عالم اسلام و معتقد به حکمت مشاء است. وی متولد ۵۲۰ق در قرطبه و متوفی به سال ۵۹۵ق است. کتاب های تهافت التهافت (در رد تهافت الفلاسفه غزالی)، فصل المقال، تقریر ما بین الشریعةو الحکمة من الاتصال و الکشف عن مناهج الادلّة فی عقاید الملّه از آثار او است. شیخ شهاب الدین سهروردی ملقب به شیخ الاشراق متولد ۵۴۹ق در روستای سهرورد زنجان و متوفی به سال ۵۸۷ق در زندان حلب است. وی بنیان گذار حکمت اشراق است. آثار فلسفی او عبارت از تلویحات، مقاومات، مطارحات، و حکمة الاشراق می باشند. او در سه کتاب نخست به تبیین و نقد فلسفه مشاء با اتکا به مبانی خود مشاییان می پردازد و در کتاب چهارم مکتب نوین فلسفی خویش را معرفی می کند. این حکمت علاوه بر عقل و استدلال از سیر و سلوک قلبی بهره می گیرد، وی در تدوین فلسفۀ خویش از حکمت الهی یونان، حکمت مشاء، حکمت ایران باستان و تعالیم اسلامی یاری می جوید (← سهروردی). مفاهیم مهم حکمت اشراق عبارت از حقیقت واحد، تمثیل اشراق، جغرافیای عرفانی، آفرینش و اشراق، قاعده امکان اشرف، مراتب و ارتباط انوار، نظریه شناخت و تمایز میان علم حصولی و علم حضوری، تمییز بین معلوم بالذات و معلوم بالعرض، علم به نفس، اشراق نفس و مشرق اصغر و اکبر است. میر محمدباقر داماد حسینی استرآبادی ملقب به میرداماد متوفی به سال ۱۰۴۰ق و از استادان ملاصدرا است. جذوات، قبسات، الرّواشح السّماویه، تشریقات، مشرق الانوار، و افق المبین ازجمله آثار او است. او در بسیاری از مسائل فلسفی پیرو مشرب مشایی است اما از تأثیر آراء سهروردی بر کنار نیست. محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدرالدین و صدرالمتالهین و مشهور به ملاصدرا متولد ۹۷۹ق در شیراز و متوفی به سال ۱۰۵۰ق در بصره است. وی مؤسس حکمت متعالیه می باشد. کتاب اسفار، تعلیقات بر الهیات شفا، تعلیقات بر شرح حکمة الاشراق، شواهدالربوبیه، حکمت عرشیه، مبداء و معاد، مشاعر، رساله در حدوث عالم، رسالۀ حشر، رسالۀ سه اصل، مفاتیح الغیب، شرح اصول کافی، شرح هدایه، و اسرارالآیات از آثار او است. مباحث اصالت وجود، تشکیک وجود، فقر وجودی و حرکت جوهری از مبانی حکمت متعالیه هستند. ملا هادی سبزواری متوفی به ۱۲۸۹ق مهم ترین پیرو ملاصدرا و برجسته ترین فیلسوف ایرانی بعد از ملاصدرا می باشد. علامه سید محمدحسین طباطبایی ( ۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ش) در فلسفه کتاب های بدایة الحکمه و نهایة الحکمه را نگاشت و کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم حاصل درس گفتارهای او است. وی ابداعاتی در فلسفۀ اسلامی ایجاد نمود که توضیح رابطه میان ادراکات حقیقی و اعتباری و تبیین عقلانی بودن اصل علیت از آن جمله اند. جهان اسلام فلاسفه متعدد دیگری نیز به خود دیده است که از آن جمله می توان ابوالحسن عامری، ابن مسکویه، ابن فاتک، ابن هندو، ابوالبرکات بغدادی، ابن سمره، ابن حزم قرطبی، ابن باجه سرقُسطه ای، ابن سید بَطَلیوسی، ابن طفیل وادی آشی، ابهری، ابن سبعین، کاتب قزوینی، رشید الدین فضل الله، قطب الدین رازی، صدرالدین دشتکی، میر فندرسکی، رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمی، شیخ احمد احسایی و جعفر کشفی را نام برد.
کتاب های تاریخ فلسفۀ اسلامی. دربارۀ تاریخ فلسفۀ اسلامی تاکنون آثار متعددی به رشتۀ تحریر درآمده که پاره ای از آن ها عبارت اند از ۱. تاریخ الحکما بیهقی مشهور به تتمۀ صوان الحکمه، دربردارندۀ زندگی ۱۰۹ نفر، ترجمه فارسی این اثر به نام درة الاخبار و لمعة الانوار شهرت دارد. ۲. نزهة الارواح و روضة الافراح شمس الدین شهرزوری، دربردارندۀ احوال ۳۶ نفر از حکمای یونان و روم و زردشت در ایران و بالاخره شرح حال ۷۸ نفر از حکمای اسلامی با رعایت ترتیب زمانی. این اثر توسط آقا ضیاء دری با نام کنزالحکمه ترجمه شده و بر آن استدراکی مشتمل بر یاد ۸ حکیم آمده است. ۳. تذکرةالحکما عبدالستار بن قاسم از فضلای عصر اکبرشاه، دربردارندۀ یاد حکمای روم، یونان و عصر اسلامی (خطی آستان قدس ۴۰۸۹). ۴. اخبارالعلما باخبارالحکما مشهور به تاریخ الحکما قفطی دربردارندۀ زندگی ۴۱۵ حکیم (فیلسوف و طبیب). ۵. محبوب القلوب، قطب الدین اشگوری لاهیجانی، دربردارندۀ ۳ جزء در شرح حال و آراء حکما قبل از اسلام، حکمای عصر اسلام و تاریخ ائمه اثنی عشر (ع). افزون بر کتاب های قدیمی فوق که به تاریخ فلسفه در ذیل شرح احوال فلاسفه اختصاص دارد، نگارش های امروزینی از تاریخ فلسفۀ اسلامی عرضه شده که مشهورترین آن ها عبارت اند از: ۱. تاریخ فلسفه در جهان اسلامی از حنا الفاخوری و خلیل الجر. این اثر با درآمدی دربارۀ فلسفه و مکتب های فلسفی به شاخصه های فلسفۀ شرق و غرب می پردازد و با گذری اجمالی بر جریان های فکری غرب به حوزۀ فلسفۀ اسلامی وارد می گردد و با معرفی فرقه های کلامی، فلسفی و عرفانی به عصر ترجمه و علوم دخیله نظر می افکند. درپی این مطالب، مؤلفان به مدخل فلسفۀ اسلامی در شرق و غرب اسلامی می پردازند و در طی مباحث آن از شرح آراء و احوال فلاسفه این دو منطقه گفت وگو می نمایند؛ پایان این اثر به شرح آراء و احوال ابن خلدون، به عنوان فیلسوف اجتماع و تاریخ اختصاص دارد. ۲. سیر فلسفه در جهان اسلام از ماجد فخری. این کتاب با شاخصۀ تحلیل تاریخ فلسفه اسلامی در ۱۲ فصل سامان یافته: میراث یونان و اسکندریه، منازعات سیاسی و مذهبی، آغاز نگارش منظم فلسفی، سیر تکامل مکتب نوافلاطونی اسلام، فلسفۀ نوفیثاغوری و همگانی شدن علوم فلسفی، انتشار فرهنگ فلسفی در قرن ۱۴ م، مناسبات فلسفه با اصول عقاید، پیدایش و گسترش تصوف، میان پردۀ اندلسی و احیای حکمت مشاء، ابن رشد و دفاع از فلسفۀ ارسطو، مکاتب فلسفی بعد از ابن سینا، واپس گرایی کلامی و بازگشت به سنت و بالاخره گرایش های متجددان و معاصران. ۳. تاریخ فلسفه در اسلام، زیر نظر میان محمد شریف. این نگاشته مفصل دربردارنده ۸۱ مقاله در شرح مکاتب و جریان های فلسفی، و بیان آراء فیلسوفان است، و از آن رو که هر مقاله نگاشتۀ یکی از متخصصان آن بخش می باشد از اهمیت بسزایی برخوردار است. ۴. تاریخ فلسفۀ اسلامی، زیر نظر سید حسین نصر و الیور لی مَن. این نگاشتۀ مبسوط دربردارندۀ ۷۱ فصل در معرفی شاخصه های فلسفه در شرق و غرب اسلامی و شرح حال بزرگان فلسفه است. این اثر بسان نگاشتۀ قبل دارای نویسندگان صاحب نظر متعددی می باشد. محمدتقی دانش پژوه مقالۀ مفصلی با عنوان «سرگذشت و پندار و گفتار فیلسوفان نامور روزگار و تاریخ آن» در مقدمۀ ترجمۀ نزهة الارواح شهرزوری، تهران ۱۳۶۵ش، عرضه کرده و در آن به بحث تاریخ نگاری فلسفه پرداخته است.
فلسفۀ اسلامی پس از نهضت ترجمه در قرن ۲ق آغاز به نشو و نما کرد. نهضت ترجمه در زمان خلافت عباسی آغاز شد. عباسیان استادان دانشگاه ایرانی جندی شاپور را به بغداد دعوت نمودند. این استادان به دلیل سابقه تدریس هفت تن از فلاسفه نوافلاطونی در آن دانشگاه، با فلسفه یونان آشنایی داشتند. به علاوه میراث فلسفۀ یونان از حوزۀ اسکندریه به انطاکیه و از آن جا به حَرّان انتقال یافت. در زمان خلافت معتضد عباسی استادان فلسفۀ حران به بغداد نقل مکان نمودند. در عهد خلافت هارون الرشید بیت الحکمه یا خزانة الحکمه تأسیس شد، این مرکز در زمان خلافت مأمون به شکوفایی رسید و متون علمی و فلسفی گوناگونی از زبان های یونانی، پهلوی، هندی و سریانی به عربی ترجمه شد. اسحاق بن حُنَین برخی از آثار ارسطو و شروح آن ها را ترجمه کرد. ابو بشیر متی بن یونس نیز ترجمه کتاب شعر ارسطو را برعهده گرفت. کتاب اثولوجیا را که قسمتی از تاسوعات افلوطین است، این ناعمه ترجمه نمود، اما این کتاب به اشتباه به ارسطو نسبت داده شد. در این دوره تمامی آثار ارسطو و برخی آثار افلاطون و افلوطین و نیز آثاری از شارحان ارسطو همچون شرح اسکندر افرودیسی ترجمه شد. نخستین فیلسوف جهان اسلام ابویوسف یعقوب بن اسحاق کِندی است، وی متولد حدود ۱۸۵ق در کوفه و متوفی حدود ۲۶۰ق در بغداد می باشد. رساله در خطاهای فیلسوفان، رسالۀ ماهیات پنج گانه (ماده، صورت، حرکت، مکان و زمان)، رساله ای در باب عقل، الفلسفة الاولی و رساله در تصنیف کتب ارسطو از آثار او است (← کِندی). فارابی و ابن سینا با نقد و گسترش آراء فلاسفۀ یونان، فلسفه مَشّاء را پایه گذاری کردند. فلسفۀ مشاء بهره مند از افکار افلاطون و به ویژه ارسطو بود، اما برخوردار از اندیشه های جدیدی نیز بود که توسعۀ آراء گذشتگان را در پی داشت. این نظام فلسفی از آن رو که وامدار ارسطو و شیوۀ برهانی او است، صورت استدلالی به خود گرفت. مبانی حکمت مشاء عبارت از اصل واقعیت مستقل از ذهن، مغایرت وجود و ماهیت، تقسیم وجود به واجب و ممکن و ممتنع، نظریه امکان ذاتی، وجوب علّی و معلولی، تقدم وجوب بر وجود، سنخیت علت و معلول، بطلان تسلسل علل، تقدم علت بر معلول، برهان وجوب و امکان (برهان سینوی) و اصل نظام متقن هستی می باشد. ابونصر محمد فارابی ملقب به معلم ثانی متولد ۲۶۰ق در روستای وسیج در نزدیکی فاراب ترکستان و متوفی به سال ۳۳۹ق در دمشق است. برخی از آثار مهم فلسفی او عبارت از احصاء العلوم، فصوص الحکم، رسالۀ اغراض مابعدالطبیعه، رسالۀ جمع بین رأی دو حکیم (در تبیین و رفع اختلاف میان آراء افلاطون و ارسطو) و مقاله فی معانی العقل است. او را از جهت تعدد و اهمیت آثارش در باب سیاست مهم ترین فیلسوف سیاسی اسلامی می دانند. حسین بن عبدالله بن سینا ملقب به شیخ الرئیس و حجةالحق متولد ۳۷۰ق در افشنه از روستاهای بخارا و متوفی به سال ۴۲۸ق در همدان است. وی آثار گرانبهایی در فلسفه همچون شفا، نجات، انصاف، و اشارات و تنبیهات نگاشته است. شفا کامل ترین مرجع در باب فلسفه مشاء به شمار می رود و انصاف به داوری میان افکار حکمای شرق و غرب می پردازد. ابوحامد محمد معروف به امام محمد غزالی و محمد بن عمر ملقب به امام فخر رازی از متکلمین اشعری بودند که با میراث فلسفه مشاء به مبارزه پرداخته و بسیاری از آراء فارابی و ابن سینا را معارض با وحی دانستند، اما بعدها برخی همچون خواجه نصیرالدین طوسی از فلسفۀ مشاء دفاع نمودند، در هر حال حملات اشاعره به حکمت مشاء موجب شد تا این نظام فلسفی در سرزمین های شرقی جهان اسلام به جز ایران تا حدودی از رونق بیفتد و به سوی اندلس در غرب سرزمین های اسلامی روی آورد. ابوالولید محمد بن احمد بن محمد بن رشد ملقب به ابن رشد از فلاسفۀ مغرب عالم اسلام و معتقد به حکمت مشاء است. وی متولد ۵۲۰ق در قرطبه و متوفی به سال ۵۹۵ق است. کتاب های تهافت التهافت (در رد تهافت الفلاسفه غزالی)، فصل المقال، تقریر ما بین الشریعةو الحکمة من الاتصال و الکشف عن مناهج الادلّة فی عقاید الملّه از آثار او است. شیخ شهاب الدین سهروردی ملقب به شیخ الاشراق متولد ۵۴۹ق در روستای سهرورد زنجان و متوفی به سال ۵۸۷ق در زندان حلب است. وی بنیان گذار حکمت اشراق است. آثار فلسفی او عبارت از تلویحات، مقاومات، مطارحات، و حکمة الاشراق می باشند. او در سه کتاب نخست به تبیین و نقد فلسفه مشاء با اتکا به مبانی خود مشاییان می پردازد و در کتاب چهارم مکتب نوین فلسفی خویش را معرفی می کند. این حکمت علاوه بر عقل و استدلال از سیر و سلوک قلبی بهره می گیرد، وی در تدوین فلسفۀ خویش از حکمت الهی یونان، حکمت مشاء، حکمت ایران باستان و تعالیم اسلامی یاری می جوید (← سهروردی). مفاهیم مهم حکمت اشراق عبارت از حقیقت واحد، تمثیل اشراق، جغرافیای عرفانی، آفرینش و اشراق، قاعده امکان اشرف، مراتب و ارتباط انوار، نظریه شناخت و تمایز میان علم حصولی و علم حضوری، تمییز بین معلوم بالذات و معلوم بالعرض، علم به نفس، اشراق نفس و مشرق اصغر و اکبر است. میر محمدباقر داماد حسینی استرآبادی ملقب به میرداماد متوفی به سال ۱۰۴۰ق و از استادان ملاصدرا است. جذوات، قبسات، الرّواشح السّماویه، تشریقات، مشرق الانوار، و افق المبین ازجمله آثار او است. او در بسیاری از مسائل فلسفی پیرو مشرب مشایی است اما از تأثیر آراء سهروردی بر کنار نیست. محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدرالدین و صدرالمتالهین و مشهور به ملاصدرا متولد ۹۷۹ق در شیراز و متوفی به سال ۱۰۵۰ق در بصره است. وی مؤسس حکمت متعالیه می باشد. کتاب اسفار، تعلیقات بر الهیات شفا، تعلیقات بر شرح حکمة الاشراق، شواهدالربوبیه، حکمت عرشیه، مبداء و معاد، مشاعر، رساله در حدوث عالم، رسالۀ حشر، رسالۀ سه اصل، مفاتیح الغیب، شرح اصول کافی، شرح هدایه، و اسرارالآیات از آثار او است. مباحث اصالت وجود، تشکیک وجود، فقر وجودی و حرکت جوهری از مبانی حکمت متعالیه هستند. ملا هادی سبزواری متوفی به ۱۲۸۹ق مهم ترین پیرو ملاصدرا و برجسته ترین فیلسوف ایرانی بعد از ملاصدرا می باشد. علامه سید محمدحسین طباطبایی ( ۱۲۸۱ - ۱۳۶۰ش) در فلسفه کتاب های بدایة الحکمه و نهایة الحکمه را نگاشت و کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم حاصل درس گفتارهای او است. وی ابداعاتی در فلسفۀ اسلامی ایجاد نمود که توضیح رابطه میان ادراکات حقیقی و اعتباری و تبیین عقلانی بودن اصل علیت از آن جمله اند. جهان اسلام فلاسفه متعدد دیگری نیز به خود دیده است که از آن جمله می توان ابوالحسن عامری، ابن مسکویه، ابن فاتک، ابن هندو، ابوالبرکات بغدادی، ابن سمره، ابن حزم قرطبی، ابن باجه سرقُسطه ای، ابن سید بَطَلیوسی، ابن طفیل وادی آشی، ابهری، ابن سبعین، کاتب قزوینی، رشید الدین فضل الله، قطب الدین رازی، صدرالدین دشتکی، میر فندرسکی، رجبعلی تبریزی، قاضی سعید قمی، شیخ احمد احسایی و جعفر کشفی را نام برد.
کتاب های تاریخ فلسفۀ اسلامی. دربارۀ تاریخ فلسفۀ اسلامی تاکنون آثار متعددی به رشتۀ تحریر درآمده که پاره ای از آن ها عبارت اند از ۱. تاریخ الحکما بیهقی مشهور به تتمۀ صوان الحکمه، دربردارندۀ زندگی ۱۰۹ نفر، ترجمه فارسی این اثر به نام درة الاخبار و لمعة الانوار شهرت دارد. ۲. نزهة الارواح و روضة الافراح شمس الدین شهرزوری، دربردارندۀ احوال ۳۶ نفر از حکمای یونان و روم و زردشت در ایران و بالاخره شرح حال ۷۸ نفر از حکمای اسلامی با رعایت ترتیب زمانی. این اثر توسط آقا ضیاء دری با نام کنزالحکمه ترجمه شده و بر آن استدراکی مشتمل بر یاد ۸ حکیم آمده است. ۳. تذکرةالحکما عبدالستار بن قاسم از فضلای عصر اکبرشاه، دربردارندۀ یاد حکمای روم، یونان و عصر اسلامی (خطی آستان قدس ۴۰۸۹). ۴. اخبارالعلما باخبارالحکما مشهور به تاریخ الحکما قفطی دربردارندۀ زندگی ۴۱۵ حکیم (فیلسوف و طبیب). ۵. محبوب القلوب، قطب الدین اشگوری لاهیجانی، دربردارندۀ ۳ جزء در شرح حال و آراء حکما قبل از اسلام، حکمای عصر اسلام و تاریخ ائمه اثنی عشر (ع). افزون بر کتاب های قدیمی فوق که به تاریخ فلسفه در ذیل شرح احوال فلاسفه اختصاص دارد، نگارش های امروزینی از تاریخ فلسفۀ اسلامی عرضه شده که مشهورترین آن ها عبارت اند از: ۱. تاریخ فلسفه در جهان اسلامی از حنا الفاخوری و خلیل الجر. این اثر با درآمدی دربارۀ فلسفه و مکتب های فلسفی به شاخصه های فلسفۀ شرق و غرب می پردازد و با گذری اجمالی بر جریان های فکری غرب به حوزۀ فلسفۀ اسلامی وارد می گردد و با معرفی فرقه های کلامی، فلسفی و عرفانی به عصر ترجمه و علوم دخیله نظر می افکند. درپی این مطالب، مؤلفان به مدخل فلسفۀ اسلامی در شرق و غرب اسلامی می پردازند و در طی مباحث آن از شرح آراء و احوال فلاسفه این دو منطقه گفت وگو می نمایند؛ پایان این اثر به شرح آراء و احوال ابن خلدون، به عنوان فیلسوف اجتماع و تاریخ اختصاص دارد. ۲. سیر فلسفه در جهان اسلام از ماجد فخری. این کتاب با شاخصۀ تحلیل تاریخ فلسفه اسلامی در ۱۲ فصل سامان یافته: میراث یونان و اسکندریه، منازعات سیاسی و مذهبی، آغاز نگارش منظم فلسفی، سیر تکامل مکتب نوافلاطونی اسلام، فلسفۀ نوفیثاغوری و همگانی شدن علوم فلسفی، انتشار فرهنگ فلسفی در قرن ۱۴ م، مناسبات فلسفه با اصول عقاید، پیدایش و گسترش تصوف، میان پردۀ اندلسی و احیای حکمت مشاء، ابن رشد و دفاع از فلسفۀ ارسطو، مکاتب فلسفی بعد از ابن سینا، واپس گرایی کلامی و بازگشت به سنت و بالاخره گرایش های متجددان و معاصران. ۳. تاریخ فلسفه در اسلام، زیر نظر میان محمد شریف. این نگاشته مفصل دربردارنده ۸۱ مقاله در شرح مکاتب و جریان های فلسفی، و بیان آراء فیلسوفان است، و از آن رو که هر مقاله نگاشتۀ یکی از متخصصان آن بخش می باشد از اهمیت بسزایی برخوردار است. ۴. تاریخ فلسفۀ اسلامی، زیر نظر سید حسین نصر و الیور لی مَن. این نگاشتۀ مبسوط دربردارندۀ ۷۱ فصل در معرفی شاخصه های فلسفه در شرق و غرب اسلامی و شرح حال بزرگان فلسفه است. این اثر بسان نگاشتۀ قبل دارای نویسندگان صاحب نظر متعددی می باشد. محمدتقی دانش پژوه مقالۀ مفصلی با عنوان «سرگذشت و پندار و گفتار فیلسوفان نامور روزگار و تاریخ آن» در مقدمۀ ترجمۀ نزهة الارواح شهرزوری، تهران ۱۳۶۵ش، عرضه کرده و در آن به بحث تاریخ نگاری فلسفه پرداخته است.
wikijoo: فلسفه_اسلامی،_تاریخ