فرهنگ رشیدی

فرهنگ رشیدی، یکی از فرهنگ های فارسی که دو سال پس از تألیف برهان قاطع، در سال ۱۰۶۴ ( قمری ) توسط عبد الرشید بن عبد الغفور حسینی مدنی تتوی که به دربار اورنگ زیب پادشاه هند انتساب داشته، تألیف شده است.
. . . چنین گوید معترف به عجز و قصور - و مغترف از مشرب اهل هوش و ارباب شعور - عبدالرشید بن عبدالغفور، الحسینی المدنی التتوی که چون فرهنگ جهانگیری و سروری مطالعه افتاد جامعترین آن دو فرهنگ ها دید. اما مشتمل بودند بر امری چند که احتزاز و اجتناب از آن لازم و متحتم گردید. اول آنکه مؤلفان آن دو فرهنگ در حل لغات اطناب کرده اند به ایراد عبارات مکرره بی حاصل - و اشعار متکثره لاطائل. دوم آنکه در بعضی لغات تصحیح لفظ و توضیح اعراب و تنفیح معانی چنان که باید نکرده اند. سوم آنکه بعضی لغات به تصحیفات خوانده و لغات متعدده پنداشته چند تا ذکر کرده اند. مثلاً بعضی کلمات به بای تازی و فارسی و به تا و نون - خوانده چهار جا ذکر کرده اند؛ و بعضی را به کاف تازی و فارسی - و بعضی را به سین و شین - و بعضی را به زای تازی و فارسی و رای مهمله خوانده و این در نسخه سروری بیشتر است و در جهانگیری کمتر؛ و سوای این نیز سهو و غلط است که در بیان لغات معلوم شود؛ و عجبتر آنکه در بعضی لغات میان کاف و لام و میان واو و را و مانند آن حروف که اشتباه در آن بعدی دارد اشتباه نموده اند. مثلاً در نسخه سوری در لغت «گراز» گفته که مرضی است - حال آنکه بدین معنی «کزاز» به ضم کاف تازی و هر دو زای معجمه است، و نیز گفته که به معنی کوزه ایست که تنگ نیز گویند - حال آنکه بدین معنی کراز به ضم کاف تازی و رای مهمله است. . .
گشت تاریخ وی از روی قبول باد فرهنگ رشیدی مقبول
امید از ژرف نگهان و شگرفان صاحب نظر، آنست که اگر سهوی و خطایی در آن رفته - بذیل عفو اغماض بپوشند - در تشنیع و تعریض نکوشند؛ و این کتاب مشتمل است بر یک مقدمه و چند باب و خاتمه. . .

فرهنگ رَشیدی
از عبدالرشید بن عبدالغفور حسین مدنی، واژه نامه ای به فارسی تألیف در ۱۰۶۴ق در هند. کتاب وقتی تألیف شد که شاه جهان در زندان پسرش، اورنگ زیب عالم گیر، بود، و از این جهت مؤلف نام هیچ یک از شاهان وقت را نبرد و این کتاب به نام مؤلفش شهرت یافت. این در حالی است که مؤلف در اثر دیگرش که لغت نامۀ عربی به فارسی است، و پیش از فرهنگ رشیدی تألیف کرده، از شاه جهان ستایش کرده و کتاب خود را منتخب اللغة شاه جهانی نامیده است. فرهنگ رشیدی، با حدود ۹هزار لغت، براساس فرهنگ جهانگیری و مجمع الفرس سروری تدوین شده، اگرچه رشیدی علت تألیف اثر خود را ناقص بودن و روشمند نبودن فرهنگ جهانگیری و فرهنگ سروری ذکر کرده است. در واقع، فرهنگ رشیدی خلاصۀ فرهنگ جهانگیری است با بعضی تغییرات و افزودن پاره ای لغات. تنظیم فرهنگ رشیدی به ترتیب تهجی حرف های اول و دوم لغات است. این اثر را می توان در زمرۀ نخستین فرهنگ های انتقادی فارسی قرار داد. شاردن، جهانگرد فرانسوی، براساس مقدمۀ این کتاب نخستین دستور زبان فارسی را تدوین کرد که در اروپا منتشر شد. انجمن آسیایی کلکته این کتاب را به تصحیح مولوی ابوطاهر ذوالفقار علی مرشدآبادی و مولوی عزالدین در دو جلد (جلد یکم ۱۸۷۲، جلد دوم ۱۸۷۵) منتشر کرد. در تهران نیز این کتاب به تصحیح محمدعباس به چاپ رسید (۱۳۳۷ـ ۱۳۳۸ش).