فردوسی طوسی، ابوالقاسم (طوس ۳۲۹ـ ۴۱۷/۴۱۱ق)
تندیس فردوسی در میدان در رم، کار استاد ابوالحسن صدیقی
(یا: حکیم فردوسی) حماسه سرای ایرانی. در خانواده ای دهقان (طبقه ای از مالکان و زمین داران که کارگزار و مأمور حکومت و نگه دارنده و منتقل کنندۀ زبان و فرهنگ ایرانی بودند) زاده شد. از حوادث زندگی و پیشامدهای عمر او اطلاع چندانی نداریم، اما چون از طبقۀ دهاقین بوده، به احتمال فراوان، به رفاه می زیسته و کودکی و جوانی را در تحصیل علم گذرانده است. همچنین این طبقه به آداب و رسوم و سنت ها و داستان های باستانی ایران علاقه داشتند و توسط آن ها این آداب و سنن به آینده منتقل می شد. فردوسی به رسم آن روزگار سوارکاری و تیراندازی و شاید پاره ای از فنون جنگاوری را می دانسته است. در روزگار جوانی همسری گزیده بود و چنان که از سرآغاز داستان بیژن و منیژه برمی آید، همسرش باسواد و هنرمند بوده، چنگ می نواخته و زبان پهلوی می دانسته و از روی کتاب های پهلوی داستان بیژن و منیژه را برای شویش می خوانده است تا او آن را به نظم کشد؛ این واقعه تقریباً مصادف با قتل دقیقی شاعر است. دقیقی پیش از فردوسی سرودن حماسه را به امر نوح سامانی آغاز کرده بود. او موظف بود که شاهنامۀ منثور ابومنصوری را به نظم کشد، ولی از «خوی بد خود» به دست غلامش کشته شد. پس از او فردوسی بر آن شد که کار او را پی بگیرد، اما مأخذ دقیقی را نداشت تا یکی از دوستانش نسخۀ شاهنامۀ ابومنصوری را به او داد و فردوسی میان سال های ۳۶۵ تا ۳۷۰ق به نظمِ این شاهنامۀ منثور آغاز کرد. فردوسی در نظم خود از نوشته های دیگران و سخن راویان نیز بهره برده است. فردوسی نظم این داستان ها را نه به امر امیری، که به خواست خود شروع کرد. عشق او به داستان های حماسی و کهن ایرانی روزبه روز بیشتر می شد و حتی در مرگ پسرش از سرودن بازنایستاد. رفته رفته اندوخته اش ته کشید و به قول خود او بزرگی از طوس، که دیر نماند، او را یاری می رساند و پس از او حَییّ بن قتیبه و علی دیلم او را کمک می کردند. پس از آن که این دوستان او پراکنده شدند و او نیازمند و فرتوت شد و از طرفی تبلیغات شاعرپروری محمود، فردوسی را واداشت که این اثر سترگ خود را به نام محمود غزنوی کند که هم در پایان زندگی اش تمکن مالی یابد و هم کتابش توسط محمود غزنوی منتشر شود. نسخۀ اول شاهنامه در ۳۸۴ق به پایان رسیده و آوازۀ بی حد یافته بود. در ۴۰۰/۴۰۱ق که دومین نسخه را برای اتحاف به محمود غزنوی آماده می کرد، در آغاز و پایان هر دفتری ابیاتی در ستایش محمود غزنوی گنجاند، اما محمود به کتاب او وقعی ننهاد. اکثر شاهنامه پژوهان بر آن اند که چون محمود ترک بوده و سنی مذهب، ترک ستیزی و شیعه بودن فردوسی را برنتابیده است و از همه مهم تر شاهنامه حال و هوای دورۀ سامانیان را داشته که شیفتۀ فرهنگ ایرانی بوده اند. فردوسی را شیعه و حتی اسماعیلی دانسته اند. فردوسی از این برخورد محمود رنجید و او را هجو کرد و به هرات و طبرستان گریخت. در اواخر عمر در زادگاهش سرگرم بازبینی شاهنامه بوده است. چون درگذشت، پیکر او به سبب مخالفت معاندانش در باغ شخصی اش به خاک سپرده شد و از همان روزگار زیارتگاه دوستداران فرهنگ و زبان فارسی گردید. به قول نظامی عروضی از فردوسی تنها دختری به جا مانده که صلۀ محمود غزنوی را پس از مرگ پدرش با مناعت طبع نپذیرفت. پس از فردوسی شاعران بزرگ از وی به نیکی یاد کرده اند. نظامی گنجوی او را دانای طوس خوانده و انوری او را خداوند و خود را بندۀ وی شمرده است و سعدی، که ظاهراً در بوستان قصد معارضه با او داشته، بر تربت پاکش رحمت فرستاده است. فردوسی استاد بی همتای شعر فارسی، بزرگ ترین حماسه سرای ایران و از حماسه سرایان بزرگ جهان است. زبان فردوسی در بیان افکار مختلف ساده و روان و در همان حال به نهایت جزیل و متین است. فردوسی در جهان یک پدیدۀ استثنایی است که توانسته است طی پنجاه و چند هزار بیت زندگی فرهنگی و تاریخی یک قوم را به بیان آورد. به فردوسی غیر از شاهنامه چند بیتی از قطعه و غزل و امثال آن ها نسبت داده اند و حتی قرن ها منظومۀ یوسف و زلیخا را از او می دانسته اند که به همت حافظ محمود شیرانی، ادیب و مورخ هندی، معلوم شد که از فردوسی نیست.
تندیس فردوسی در میدان در رم، کار استاد ابوالحسن صدیقی
(یا: حکیم فردوسی) حماسه سرای ایرانی. در خانواده ای دهقان (طبقه ای از مالکان و زمین داران که کارگزار و مأمور حکومت و نگه دارنده و منتقل کنندۀ زبان و فرهنگ ایرانی بودند) زاده شد. از حوادث زندگی و پیشامدهای عمر او اطلاع چندانی نداریم، اما چون از طبقۀ دهاقین بوده، به احتمال فراوان، به رفاه می زیسته و کودکی و جوانی را در تحصیل علم گذرانده است. همچنین این طبقه به آداب و رسوم و سنت ها و داستان های باستانی ایران علاقه داشتند و توسط آن ها این آداب و سنن به آینده منتقل می شد. فردوسی به رسم آن روزگار سوارکاری و تیراندازی و شاید پاره ای از فنون جنگاوری را می دانسته است. در روزگار جوانی همسری گزیده بود و چنان که از سرآغاز داستان بیژن و منیژه برمی آید، همسرش باسواد و هنرمند بوده، چنگ می نواخته و زبان پهلوی می دانسته و از روی کتاب های پهلوی داستان بیژن و منیژه را برای شویش می خوانده است تا او آن را به نظم کشد؛ این واقعه تقریباً مصادف با قتل دقیقی شاعر است. دقیقی پیش از فردوسی سرودن حماسه را به امر نوح سامانی آغاز کرده بود. او موظف بود که شاهنامۀ منثور ابومنصوری را به نظم کشد، ولی از «خوی بد خود» به دست غلامش کشته شد. پس از او فردوسی بر آن شد که کار او را پی بگیرد، اما مأخذ دقیقی را نداشت تا یکی از دوستانش نسخۀ شاهنامۀ ابومنصوری را به او داد و فردوسی میان سال های ۳۶۵ تا ۳۷۰ق به نظمِ این شاهنامۀ منثور آغاز کرد. فردوسی در نظم خود از نوشته های دیگران و سخن راویان نیز بهره برده است. فردوسی نظم این داستان ها را نه به امر امیری، که به خواست خود شروع کرد. عشق او به داستان های حماسی و کهن ایرانی روزبه روز بیشتر می شد و حتی در مرگ پسرش از سرودن بازنایستاد. رفته رفته اندوخته اش ته کشید و به قول خود او بزرگی از طوس، که دیر نماند، او را یاری می رساند و پس از او حَییّ بن قتیبه و علی دیلم او را کمک می کردند. پس از آن که این دوستان او پراکنده شدند و او نیازمند و فرتوت شد و از طرفی تبلیغات شاعرپروری محمود، فردوسی را واداشت که این اثر سترگ خود را به نام محمود غزنوی کند که هم در پایان زندگی اش تمکن مالی یابد و هم کتابش توسط محمود غزنوی منتشر شود. نسخۀ اول شاهنامه در ۳۸۴ق به پایان رسیده و آوازۀ بی حد یافته بود. در ۴۰۰/۴۰۱ق که دومین نسخه را برای اتحاف به محمود غزنوی آماده می کرد، در آغاز و پایان هر دفتری ابیاتی در ستایش محمود غزنوی گنجاند، اما محمود به کتاب او وقعی ننهاد. اکثر شاهنامه پژوهان بر آن اند که چون محمود ترک بوده و سنی مذهب، ترک ستیزی و شیعه بودن فردوسی را برنتابیده است و از همه مهم تر شاهنامه حال و هوای دورۀ سامانیان را داشته که شیفتۀ فرهنگ ایرانی بوده اند. فردوسی را شیعه و حتی اسماعیلی دانسته اند. فردوسی از این برخورد محمود رنجید و او را هجو کرد و به هرات و طبرستان گریخت. در اواخر عمر در زادگاهش سرگرم بازبینی شاهنامه بوده است. چون درگذشت، پیکر او به سبب مخالفت معاندانش در باغ شخصی اش به خاک سپرده شد و از همان روزگار زیارتگاه دوستداران فرهنگ و زبان فارسی گردید. به قول نظامی عروضی از فردوسی تنها دختری به جا مانده که صلۀ محمود غزنوی را پس از مرگ پدرش با مناعت طبع نپذیرفت. پس از فردوسی شاعران بزرگ از وی به نیکی یاد کرده اند. نظامی گنجوی او را دانای طوس خوانده و انوری او را خداوند و خود را بندۀ وی شمرده است و سعدی، که ظاهراً در بوستان قصد معارضه با او داشته، بر تربت پاکش رحمت فرستاده است. فردوسی استاد بی همتای شعر فارسی، بزرگ ترین حماسه سرای ایران و از حماسه سرایان بزرگ جهان است. زبان فردوسی در بیان افکار مختلف ساده و روان و در همان حال به نهایت جزیل و متین است. فردوسی در جهان یک پدیدۀ استثنایی است که توانسته است طی پنجاه و چند هزار بیت زندگی فرهنگی و تاریخی یک قوم را به بیان آورد. به فردوسی غیر از شاهنامه چند بیتی از قطعه و غزل و امثال آن ها نسبت داده اند و حتی قرن ها منظومۀ یوسف و زلیخا را از او می دانسته اند که به همت حافظ محمود شیرانی، ادیب و مورخ هندی، معلوم شد که از فردوسی نیست.