فِردوسی، خیابان
میدان فردوسی
حد فاصل میدان های توپخانه و فردوسی در تهران. از خیابان های بسیار مهم تهران در دورۀ قاجار و پهلوی است. پیش از گسترش تهران در ۱۲۸۴ق و دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، خارج از شهر بود و چون دروازه ای با نام دولت به شهر داشت، به خیابان دولت یا دروازه دولت معروف بود. به جهت تجمع سفارت خانه های انگلستان، روسیه، آلمان، عثمانی (ترکیه)، بلژیک، و اتریش، آن را خیابان آمباسادور، سفارتخانه ها، سفرا، و بلوار سفرا، و کوی فرنگی ها می نامیدند. خانۀ دکتر تولوزان، پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه، در این خیابان بود که در دهۀ ۱۳۳۰ش در محل خانۀ او فروشگاه عظیم و چندطبقۀ فردوسی احداث شد. بزرگان و اشراف ایران در آن جا باغ و خانه داشتند. در دورۀ قاجار به نام باغ های امین السلطان و ایلخانی، خیابان امین السلطان و خیابان باغ ایلخانی نامیده می شد. پس از بنای باغ علاء الدوله حاکم تهران، علاء الدوله نام گرفت. در ۱۳۱۳ش و دورۀ رضاشاه پهلوی، تعریض و تا خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی کنونی) امتداد داده شد و به مناسبت هزارۀ فردوسی به نام او خوانده شد. علاء الدوله خیابانی سنگ فرش بود و تا اواخر دورۀ قاجار که از برق برای روشنایی استفاده شد، با چراغ های نفتی پایه دار روشن می شد. مانند سایر خیابان های منشعب از میدان توپخانه، دروازه ای کاشی کاری داشت که هنگام گسترش شهر در ۱۳۱۱ش، تخریب شد. پاره ای از بناهای دولتی دورۀ قاجاریه و سفارتخانه های خارجی در این خیابان بودند. خیابان علاء الدوله در هنگام فتح تهران در دورۀ استبداد صغیر به اشغال مجاهدان درآمد و ساختمان های آن سنگربندی شد و جنگی خونین بین مجاهدان و نیروهای دولتی در آن جا درگرفت. نخستین بناهای مدرن و اروپایی، مانند هتل، سینما، تئاتر، دفاتر جراید در این خیابان احداث شد. کلوپ اروپاییان، مهمانخانۀ انگلیسی رایت، هتل دوفرانس، مهمانخانۀ مدرن و مهمانخانۀ مرکزی در دورۀ قاجار و هتل های فردوسی و گیلان و حافظ که در دورۀ رضاشاه بنا شدند محل رفت و آمد و تجمع تجددطلبان بود. قدیمی ترین آن ها هتل دوپاری، پاتوق عارف قزوینی، میرزادۀ عشقی و سعید نفیسی بود. دومین سینمای تهران با نام روسی خان در ۱۳۲۵ق در مجاورت عکاس خانۀ او و سپس سینمای اردشیرخان در خیابان علاءالدوله برپا شدند. در دورۀ رضاشاه، اولین مدرسۀ آموزش بازیگری با نام مدرسۀ آرتیستی (۱۳۰۸ش)، سیرک تهران (در کوچه سیرک پیشین، کوچۀ هنر کنونی) روبه روی بانک ملی که هرگز برنامه ای در آن اجرا نشد و اپرای تهران که ساختمان آن نیمه کاره ماند، در خیابان علاء الدوله تأسیس شدند. سیرک تهران بعدها به سالن تئاتر و استودیوی فیلمبرداری، و ساختمان اپرا در دورۀ محمدرضا شاه به بانک رهنی تبدیل شدند. اولین مسابقات بوکس و کشتی بین تیم های ایران و تیم های خارجی در ۱۳۲۹ در سالن سیرک برگزار شد. بزرگ ترین مراکز اقتصادی ایران، بانک های ملی و مرکزی، در دورۀ سلسلۀ پهلوی در خیابان فردوسی تأسیس شدند. در اواخر دورۀ قاجار، ژزوئیت های فرانسوی، مدرسه ای پسرانه و کلیسایی با نام سن لوئی در علاء الدوله دایر کردند که محل آن کوچه سن لوئی یا کلیسا نام گرفت. پس از نقل مکان مدرسه به خیابان عباس آباد در دهۀ ۱۳۴۰ش، ساختمان آن به روزنامه کیهان فروخته شد و کوچه کلیسا به کوچه کیهان تغییر نام داد. دفاتر روزنامه های صوراسرافیل، وطن، داریا، مرد امروز (نبش کوچه خندان)، صبح امروز (در کوچه ای به همین نام)، مجله فردوسی، کتاب فروشی های بروخیم، فردوسی و یکی از فروشگاه های انتشارات امیرکبیر در خیابان فردوسی بودند. در دهۀ ۱۳۲۰ و دورۀ محمدرضاشاه، در باقی ماندۀ باغ علاء الدوله، تئاتر فردوسی به وجود آمد. در همان دوران، قوام السلطنه دفتر حزب خود (دموکرات)، و حزب توده ایران باشگاه مرکزی خود را در خیابان فردوسی بنا کردند. از این رو خیابان فردوسی در دهه های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰، شاهد میتینگ ها، تظاهرات و سخنرانی های اعضای حزب توده و وقوع حوادث سیاسی بسیار بود. از دوره های قاجار و پهلوی چند ساختمان از جمله بنایی در نبش خیابان فردوسی و میدان توپخانه که به جمعیت هلال احمر ایران تعلق دارد و ساختمان زیبای شرکت سهامی فرش ایران روی به روی خیابان نوفل لوشاتو (خیابان فرانسه سابق) به چشم می خورد. سفارت خانه های آلمان و ترکیه در باغی ساخته شده اند که به ملک الکتاب رشتی تعلق داشت. در دورۀ محمدرضا شاه، روبه روی ضلع شرقی سفارت انگلستان که سه چهارم ضلع شمالی خیابان فردوسی را اشغال کرده است، احتمالاً در محلی که امروز یک پاساژ بزرگ چندطبقه است، رستورانی با نام کافه جمشید دایر بود. امروزه خیابان فردوسی مرکز مهم خرید و فروش رسمی و غیررسمی ارز در تهران است. انشعاب های مهم آن را خیابان های کوشک، سرگرد سخائی (سوم اسفند)، منوچهری و کوچه برلن تشکیل می دهند.
میدان فردوسی
حد فاصل میدان های توپخانه و فردوسی در تهران. از خیابان های بسیار مهم تهران در دورۀ قاجار و پهلوی است. پیش از گسترش تهران در ۱۲۸۴ق و دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، خارج از شهر بود و چون دروازه ای با نام دولت به شهر داشت، به خیابان دولت یا دروازه دولت معروف بود. به جهت تجمع سفارت خانه های انگلستان، روسیه، آلمان، عثمانی (ترکیه)، بلژیک، و اتریش، آن را خیابان آمباسادور، سفارتخانه ها، سفرا، و بلوار سفرا، و کوی فرنگی ها می نامیدند. خانۀ دکتر تولوزان، پزشک فرانسوی ناصرالدین شاه، در این خیابان بود که در دهۀ ۱۳۳۰ش در محل خانۀ او فروشگاه عظیم و چندطبقۀ فردوسی احداث شد. بزرگان و اشراف ایران در آن جا باغ و خانه داشتند. در دورۀ قاجار به نام باغ های امین السلطان و ایلخانی، خیابان امین السلطان و خیابان باغ ایلخانی نامیده می شد. پس از بنای باغ علاء الدوله حاکم تهران، علاء الدوله نام گرفت. در ۱۳۱۳ش و دورۀ رضاشاه پهلوی، تعریض و تا خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامی کنونی) امتداد داده شد و به مناسبت هزارۀ فردوسی به نام او خوانده شد. علاء الدوله خیابانی سنگ فرش بود و تا اواخر دورۀ قاجار که از برق برای روشنایی استفاده شد، با چراغ های نفتی پایه دار روشن می شد. مانند سایر خیابان های منشعب از میدان توپخانه، دروازه ای کاشی کاری داشت که هنگام گسترش شهر در ۱۳۱۱ش، تخریب شد. پاره ای از بناهای دولتی دورۀ قاجاریه و سفارتخانه های خارجی در این خیابان بودند. خیابان علاء الدوله در هنگام فتح تهران در دورۀ استبداد صغیر به اشغال مجاهدان درآمد و ساختمان های آن سنگربندی شد و جنگی خونین بین مجاهدان و نیروهای دولتی در آن جا درگرفت. نخستین بناهای مدرن و اروپایی، مانند هتل، سینما، تئاتر، دفاتر جراید در این خیابان احداث شد. کلوپ اروپاییان، مهمانخانۀ انگلیسی رایت، هتل دوفرانس، مهمانخانۀ مدرن و مهمانخانۀ مرکزی در دورۀ قاجار و هتل های فردوسی و گیلان و حافظ که در دورۀ رضاشاه بنا شدند محل رفت و آمد و تجمع تجددطلبان بود. قدیمی ترین آن ها هتل دوپاری، پاتوق عارف قزوینی، میرزادۀ عشقی و سعید نفیسی بود. دومین سینمای تهران با نام روسی خان در ۱۳۲۵ق در مجاورت عکاس خانۀ او و سپس سینمای اردشیرخان در خیابان علاءالدوله برپا شدند. در دورۀ رضاشاه، اولین مدرسۀ آموزش بازیگری با نام مدرسۀ آرتیستی (۱۳۰۸ش)، سیرک تهران (در کوچه سیرک پیشین، کوچۀ هنر کنونی) روبه روی بانک ملی که هرگز برنامه ای در آن اجرا نشد و اپرای تهران که ساختمان آن نیمه کاره ماند، در خیابان علاء الدوله تأسیس شدند. سیرک تهران بعدها به سالن تئاتر و استودیوی فیلمبرداری، و ساختمان اپرا در دورۀ محمدرضا شاه به بانک رهنی تبدیل شدند. اولین مسابقات بوکس و کشتی بین تیم های ایران و تیم های خارجی در ۱۳۲۹ در سالن سیرک برگزار شد. بزرگ ترین مراکز اقتصادی ایران، بانک های ملی و مرکزی، در دورۀ سلسلۀ پهلوی در خیابان فردوسی تأسیس شدند. در اواخر دورۀ قاجار، ژزوئیت های فرانسوی، مدرسه ای پسرانه و کلیسایی با نام سن لوئی در علاء الدوله دایر کردند که محل آن کوچه سن لوئی یا کلیسا نام گرفت. پس از نقل مکان مدرسه به خیابان عباس آباد در دهۀ ۱۳۴۰ش، ساختمان آن به روزنامه کیهان فروخته شد و کوچه کلیسا به کوچه کیهان تغییر نام داد. دفاتر روزنامه های صوراسرافیل، وطن، داریا، مرد امروز (نبش کوچه خندان)، صبح امروز (در کوچه ای به همین نام)، مجله فردوسی، کتاب فروشی های بروخیم، فردوسی و یکی از فروشگاه های انتشارات امیرکبیر در خیابان فردوسی بودند. در دهۀ ۱۳۲۰ و دورۀ محمدرضاشاه، در باقی ماندۀ باغ علاء الدوله، تئاتر فردوسی به وجود آمد. در همان دوران، قوام السلطنه دفتر حزب خود (دموکرات)، و حزب توده ایران باشگاه مرکزی خود را در خیابان فردوسی بنا کردند. از این رو خیابان فردوسی در دهه های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰، شاهد میتینگ ها، تظاهرات و سخنرانی های اعضای حزب توده و وقوع حوادث سیاسی بسیار بود. از دوره های قاجار و پهلوی چند ساختمان از جمله بنایی در نبش خیابان فردوسی و میدان توپخانه که به جمعیت هلال احمر ایران تعلق دارد و ساختمان زیبای شرکت سهامی فرش ایران روی به روی خیابان نوفل لوشاتو (خیابان فرانسه سابق) به چشم می خورد. سفارت خانه های آلمان و ترکیه در باغی ساخته شده اند که به ملک الکتاب رشتی تعلق داشت. در دورۀ محمدرضا شاه، روبه روی ضلع شرقی سفارت انگلستان که سه چهارم ضلع شمالی خیابان فردوسی را اشغال کرده است، احتمالاً در محلی که امروز یک پاساژ بزرگ چندطبقه است، رستورانی با نام کافه جمشید دایر بود. امروزه خیابان فردوسی مرکز مهم خرید و فروش رسمی و غیررسمی ارز در تهران است. انشعاب های مهم آن را خیابان های کوشک، سرگرد سخائی (سوم اسفند)، منوچهری و کوچه برلن تشکیل می دهند.
wikijoo: فردوسی،_خیابان