فراچاهش

فراچاهش[ ۱] یا جریان فراچاهنده یا خیزش آب ( به انگلیسی: Upwelling ) ، پدیده ای اقیانوسی است که به حرکت آب متراکم، خنک تر و معمولاً سرشار از غذا از عمق پایین تر آب به سوی سطح اقیانوس گفته می شود. [ ۲] [ ۳] این آب جایگزین آب گرمتر سطح اقیانوس که معمولاً خالی از مواد غذایی است می شود. این حرکت در اثر وزش باد صورت می گیرد. این آب سرشار از مواد مغذی با حرکت به سوی سطح رشد و تولیدمثل فرآورنده های نخستین مانند فیتوپلانکتونها را افزایش می دهد. با توجه به زیست توده فیتوپلانکتون ها و وجود آب خنک در این مناطق نواحی ای که خیزش آب در آن صورت گرفته می توانند به وسیله مشاهدهٔ دمای خنک سطح دریا و تمرکز بالای کلروفیل آ شناسایی شوند. دسترسی بیشتر به نواحی ای که خیزش آب در آن پدید می آید منجر به بالا رفتن سطح فرآوری نخستین و در نتیجهٔ آن رشد تولید صنعت شیلات می شود. تقریباً ۲۵ درصد از کل شیلات دریایی جهان از پنج ناحیهٔ خیزش آب انجام می شود که فقط ۵ درصد از کل اقیانوس ها را تشکیل می دهند. [ ۴] [ ۵]
در مقابل جریان فراچاهنده، جریان های فروچاهنده ( Downwelling ) وجود دارد که برخلاف جریان فراچاهنده، آب پُراکسیژن سطح را به لایه های عمیق تر هدایت می کند.
سه محرک اصلی که با همدیگر پدیده خیزش آب را ایجاد می کنند عبارتند از باد، اثر کوریولیس و ترابرش اکمن. در فرایند خیزش آب، باد در امتداد ساحل روی سطح دریا و در جهت مشخص می وزد که در نتیجهٔ آن برهم کنش باد - آب پدید می آید و در نتیجهٔ این برهم کنش آب در یک زاویهٔ ۹۰ درجه با جهت طبق نیروی کوریولیس و ترابرش اکمن حرکت می کند. ترابرش اکمن باعث می شود که لایهٔ سطحی آب با زاویهٔ ۴۵ درجه از سمت آب حرکت کند و برخورد میان آن لایه و لایهٔ زیر آن باعث می شود که لایهٔ جایگزین در آن جهت حرکت کند. این برهم کنش سبب حرکت مارپیچی آب به سوی پایین می شود. سپس نیروی کوریولیس تعیین می کند که اب به کدام سو حرکت کند. در نیمکرهٔ شمالی آب به سمت راست جهت باد ترابرده می شود و در نیمکرهٔ جنوبی به سمت چپ.
خیزش های اصلی آب در اقیانوس با انشعاب جریان هایی مربوط است که آب های ژرف تر، سردتر و مغذی تر را به سطح آب می آورند. دست کم پنج نوع خیزش آب وجود دارد: خیزش آب ساحلی، خیزش آب با مقیاس گسترده در مرکز اقیانوس، خیزش های آب گردابی، خیزش آب توپوگرافیک و خیزش آب پراکنده و گسترده در مرکز اقیانوس. [ ۶]