فانوس خیال

وسیلۀ سرگرمی و هنری قدیمی. کاربرد این وسیله از دو قرن پیش از میان رفته و اصطلاح های مربوط به آن نیز فراموش شده است؛ وسیله ای که در فاصلۀ شمع یا چراغ و پردۀ فانوس آن، اشکالی رنگین قرار می گرفت تا سایۀ آن بر اثر نور شمع یا چراغ بر پردۀ فانوس نمودار شود و به سبب تعبیۀ چند اسباب دیگر شکل ها به گردش درمی آمدند و سایۀ آن ها بر روی فانوس دیده می شد. چنین وسیله ای از قرن ۶ق، و احتمالاً سال ها پیش از آن، تا ۲۰۰ سال قبل، در ایران شناخته و معروف بوده و شاعران و فرهنگ نویسان در شعرها و فرهنگ های خود بارها بدان اشاره کرده اند. کهن ترین اشاره ای که در اشعار و نوشته های فارسی تاکنون دیده شده رباعی منسوب به خیام است که وجود و استفاده از این وسیلۀ سرگرمی را در قرن ۶ق در ایران مدلل می دارد: این چرخ فلک که ما در او حیرانیم/ فانوس خیال از او مثالی دانیم. خورشید چراغ دان و عالم فانوس/ ما چون صوریم کاندرو گردانیم.
از قرون ۱۱ و ۱۲ق به بعد در شعرها و نوشته های فارسی، اشاره به «فانوس خیال» تقریباً رو به تزاید گذاشت و فرهنگ نویسان آن را در فرهنگ های خود وارد کرده، ضمن توضیح و تشریح آن، نمونه هایی از شعرهای شاعران را نیز دربارۀ این وسیلۀ نمایش به گواه آوردند و از این شعرها و نوشته ها است که ساختار و عمل «فانوس خیال» معلوم می شود؛ مثلاً در فرهنگ برهان قاطع (تألیف ۱۰۶۲ ق) «فانوس خیال» چنین تعریف شده است: «فانوسی باشد که در آن صورت ها کشند و آن صورت ها به هوای آتش چراغ به گردش درآید.» و در فرهنگ رشیدی (تألیف ۱۰۶۴ق) نوشته شده است: «فانوسی است که در او صورت ها کشند و آن صورت ها به زور دود فتیله بگردد.»؛ اما دقیق ترین توصیف از «فانوس خیال»، در فرهنگ غیاث اللغات (تألیف ۱۲۴۲ق) آمده که می نویسد: «فانوس خیال و فانوس خیالی، فانوسی باشد که اندرون آن گرد شمع یا گرد چراغ بر چیزی حلقه ای، تصاویر از کاغذ تراشیده وصل کنند و آن چیز را به گردش آرند، عکس تصاویر از بیرون فانوس با یک گونه لطف می نماید». آنچه از مجموع مطالب فرهنگ ها و مفهوم شعرها به دست می آید این است که این وسیلۀ سرگرمی یا چراغ نمایش، «فانوس خیال، فانوس خیالی و فانوس سرگردان» نام داشته و سایه ها بر روی پردۀ بیرونی آن، به وسیلۀ نور شمع یا چراغ منعکس می شده است و در دور جدار استوانه یا حلقه داخلی، اشکال سبک وزن مختلفی همچون صورت های زیبا، رقاصان در حال رقص، صورت پروانه و غیره نقاشی یا بریده و نصب می شده، و این استوانه بر اثر جریان هوا به دور منشأ نور می گردیده و سایۀ صورت های رنگین از بیرون فانوس (خارج جدار دوم) مانند پر طاووس، رنگارنگ، دیده می شده و اشکالی خیال انگیز را به وجود می آورده است.