فاطمیان

[ویکی شیعه] فاطمیان خاندانی که در سال های ۲۹۷ تا ۵۶۷ قمری بر مناطق وسیعی از سرزمین های غرب جهان اسلام فرمان می راندند و با عنوان عبیدیان نیز شناخته می شوند. فاطمیان، شیعیان اسماعیلی بودند و در رقابت با خلافت عباسی، خود را خلفای بر حق می دانستند. حکومت فاطمیان در آغاز در مراکش کنونی تاسیس شد. آنان پس از مدتی بر سراسر شمال افریقا و مصر و شام و یمن غلبه یافتند و نفوذ خود را تا حجاز گستراندند و بر بخش هایی از دریای مدیترانه حاکم شده و سیسیل را تصرف کردند.
دوران طولانی حکومت فاطمیان به ترویج و تقویت مذهب تشیع در شمال افریقا بخصوص کشور مصر انجامید. در این دوران مراکز بزرگی مانند جامع الازهر برای آموزش علوم اسلامی با گرایش اسماعیلی تاسیس شد و آثار مهم این مذهب نگاشته شد. فاطمیان در دوره حکومت خود با استفاده از نهاد دعوت و ارسال داعیان (مبلغان مذهب اسماعیلی) متعدد به سرزمین های دور و نزدیک موفق به رواج تشیع اسماعیلی در نقاط مختلفی از جهان اسلام مانند یمن، هند و مناطق شرقی ایران شدند.
درباره نسب خلفای فاطمی اختلاف نظرها بسیار بوده است. عبیدالله المهدی خود را از نسل عبدالله پسر امام جعفر صادق(ع) می دانست در حالی که امامان اسماعیلی از نسل محمد بن اسماعیل، دیگر فرزند امام صادق، بودند. برای اصلاح اختلاف نسب خلفای فاطمی -فرزندان عبیدالله مهدی- با امامان پیشین اسماعیلی، بعدها برخی از فاطمیان مدعی شدند که خلیفه دوم فاطمی پسر عبیدالله نبود بلکه از نسل محمد بن اسماعیل بود. خلیفه دوم فاطمی محمد نام داشت و کنیه اش ابوالقاسم بود و به لقب القائم خوانده می شد. بعدها در زمان المعز خلیفه چهارم فاطمی، فاطمیان راه دیگری برای حل این مشکل برگزیدند، آنان اعلام کردند که عبیدالله مهدی از نسل محمد بن اسماعیل بوده و از روی تقیه خود را از نسل عبدالله افطح معرفی می کرده است و نسبش چنین بوده است: عبیدالله بن حسین بن احمد بن عبدالله بن محمد بن اسماعیل بن جعفر الصادق. بدین ترتیب فاطمیان مدعی شدند که نسبشان به محمد بن اسماعیل می رسد.

نام سلسلۀ شیعه اسماعیلی (۲۹۷ـ۵۶۷ق) که بیش از ۲۵۰ سال در شمال افریقا، مصر، فلسطین و شام حکمفرمایی کردند. آنان نسب خود را به حضرت فاطمه زهرا (س) می رساندند، از این رو فاطمی خوانده می شدند. خلفای فاطمی از آن جا که شیعه بودند ترجیح می دادند خود را به جای خلیفه که عنوانی سنّی بود، امام بخوانند. بنیانگذار این سلسله عُبیدالله مهدی از رهبران مذهب اسماعیلی بود. توفیق او مدیون فعالیت های ابوعبدالله شیعی مبلّغ و داعی اسماعیلی از مردم صنعای یمن بود که به شمال افریقا رفت و به عنوان مبشر ظهور مهدی موعود بذر شورش را در میان قبایل بربر آن جا به ویژه قبیله کُتامی پراکند و با یاری و پشتیبانی آنان زمینۀ به حکومت رسیدن فاطمیان را فراهم آورد. عبیدالله مهدی هم از مقر خود در سَلَمیه شام عازم شمال افریقا شد و در ۲۹۷ق دولت سنی مذهب اغلبیان و رستمیان خارجی مذهب را شکست داد و به حکومت رسید (۲۹۷ـ۳۲۲ق). عبیدالله فرمانروایی توانا بود. دو سال از زمامداری او نگذشته بود که ابوعبدالله شیعی را کشت و نفوذ خود را به سرعت بر همۀ سواحل افریقا از مراکش که قلمرو ادریسیان بود تا مرز مصر گسترش داد. ناوگان قدرتمندی هم فراهم آورد که بر دریای مدیترانه مسلط بود. او در ۳۰۸ق پایتخت تازه خود را به نام مهدیه در ساحل تونس در نزدیکی قیروان بنا نهاد. جانشینانش روش توسعه جویی او را ادامه دادند. پسرش قائم (۳۲۲ـ۳۳۴ق) ناوگانی به سواحل جنوب فرانسه فرستاد و آن جا را تاراج کرد، بندر جنوا در ایتالیا را هم به تصرّف درآورد. در دوره مُعِزّ (۳۴۱ـ۳۶۵ق) نوادۀ قائم دوران شکوهمند سلسله فاطمیان آغاز می شود. سردار او به نام جوهر که زاده سیسیل ایتالیا بود، مصر را در ۳۵۹ تسخیر کرد و به حکومت اخشیدیان مصر پایان داد. او در کنار فُسطاط، پایتخت قدیم مصر، شهر قاهره را در ۳۶۳ق بنا نهاد که از آن پس پایتخت فاطمیان شد. پس از مُعز، فرزند او عزیز به حکومت رسید (۳۶۵ـ۳۸۶ق). در روزگار عزیز دولت فاطمی به اوج قدرت خود رسید و از اقیانوس اطلس تا دریای سرخ، و از یمن و مکه و مدینه تا دمشق و موصل همه جا به نام خلیفه فاطمی خطبه می خواندند. فاطمیان اینک نه تنها رقیب خطرناک عباسیان شده بودند، بلکه قدرت آن از قدرت خلافت بغداد بسی فراتر بود. عزیز در میان خلفای فاطمی از همه عاقل تر و باتدبیرتر بود. دوران فرمانروایی او مقرون به آرامش سیاسی و رونق اقتصادی بود و خود او در قاهره مسجدها و قصرها و پل ها و ترعه های بسیار پدید آورد. اما ضعف دولت فاطمی هم از همان زمان او آغاز شد. او اولین خلیفه فاطمی بود که به روش خطرناک عباسیان غلامان ترک و چرکس را به خدمت گرفت که سرانجام نافرمانی آنان و کشمکش آنان با نگهبانان بربر مایۀ سقوط نهایی دولت فاطمی شد. پس از مُعز فرزندش حاکم که ۱۱ساله بود به حکومت رسید (۳۸۶ـ۴۱۲ق). او بسیاری از وزیران خود را کشت و کلیساها ازجمله کلیسای قیامت در بیت المقدس را ویران کرد و سرانجام هم ادعای خدایی کرد و فرقۀ دروزیه در لبنان و شام به خدایی او معترف شدند. حاکم در توطئه ای که می گویند خواهرش در آن دست داشت در ۴۱۲ق کشته شد و از پی او جوانان نورس به خلافت رسیدند. فرزندش ظاهر ۱۶ساله بود که جانشین پدر شد (۴۱۲ـ۴۲۷ق). او اجازه داد در عوض تعمیر مسجد مسلمانان در قسطنطنیه، کلیسای قیامت را از نو بنا کنند. پس از او پسرش مُسْتَنصِر که ۱۱ساله بود به خلافت رسید (۴۲۷ـ۴۸۷ق). دوران حکومت ۶۰ سالۀ او طولانی ترین دوره خلافت در جهان اسلام است. در این هنگام قلمرو فاطمیان کوچک شده بود و از مصر چندان فراتر نمی رفت، سوریه جدا شده بود و فلسطین پیوسته در شورش بود، قبایل ماجراجوی بنی هلال و بنی سلیم طرابلس غرب و تونس را عرصۀ غارت خود کرده بودند، سیسیل هم به تصرّف نورمان ها که از اسکاندیناوی آمده بودند، درآمد. تنها فروغ آن ایام تاریک، توفیق موقت بساسیری سردار ترک دربار عباسیان بود که طرفدار فاطمیان شد و نام خلیفه فاطمی را در بغداد در خطبه ها آورد و خلیفۀ عباسی هم ناچار حق خلافت را به رقیب فاطمی خود سپرد و عمامۀ خلافت و ردای پیامبر را به علامت استعفا به قاهره فرستاد. در دوران مستنِصر بود که ناصرخسرو سفر دور و درازش را به سوی مصر آغاز کرد و به دربار خلیفه فاطمی پذیرفته شد و از او لقب «حجت خراسان» یافت. پس از مرگ مستنصِر در خلافت فاطمی و جنبش اسماعیلی شکاف و شقاق بزرگی پدیدار شد و دو گروه متخاصم پشت سر دو پسر او، مُستَعْلی و نِزار، صف بستند. امراء دولت مُسْتعلی را که کوچک ترین فرزند مستنصِر بود خلیفه کردند (۴۸۷ـ۴۹۵ق) در حالی که نزار خود را شایستۀ این مقام می دانست. طرفداران نِزار که فعال تر و تندروتر بودند فدائیان شام و ایران را پدید آوردند، حسن صبّاح و اسماعیلیه ایران ازجمله پیروان نِزار بودند. آقاخان، رهبر اسماعیلیه امروز، هم از نسل نِزار است. اما پیروان مُستعلی معتدل تر بودند، اسماعیلیه بُهره در هند امروز از نسل آن هاست. خلافت هم همچنان در نسل مُستعلی باقی ماند و پس از مرگ او به پسر ۵ساله اش آمر (۴۹۵ـ ۵۲۵ق) و نوه اش حافظ (۵۲۵ـ۵۴۴) رسید که به هنگام مرگ قدرتش از چهار دیواری قصر سلطنت فراتر نمی رفت. پسر او ظافر (۵۴۴ـ۵۴۹ق) پس از ۵ سال حکومت کشته شد و فرزند ۴ساله اش فائز به خلافت رسید (۵۴۹ـ۵۵۵ق). این خلیفۀ کودک در ۱۱سالگی مرد و پسر عم ۹سالۀ او عاضد، چهاردهمین و آخرین خلیفۀ فاطمی به حکومت رسید (۵۵۵ـ۵۶۷ق). آشفتگی کار به نهایت رسیده بود. حمله صلیبیان به خاک مصر کار را پیچیده تر کرد و صلاح الدین ایوبی با عزل آخرین خلیفه فاطمی در ۵۶۷ق به حکومت فاطمیان خاتمه داد. مصر و قاهره در عصر فاطمی دوران طلایی تاریخ خود را می گذراند، همۀ کشور، به ویژه در نیمۀ اول حکومت فاطمیان، از آرامش و رفاه، رونق اقتصادی و شور و سرزندگی فرهنگی برخوردار بود. سازمان اداری و نظامی و شیوۀ مالیات گیری آن بسیار کارآمد بود و روابط تجاری با دنیای غیراسلامی، ازجمله هند و کشورهای مسیحی پیرامون مدیترانه، گسترش بسیار داشت. فاطمیان به تقلید از بیت الحکمۀ بغداد، دارالحکمه یا دارالعلمی در قاهره تأسیس کردند که در آن علاوه بر علوم اسلامی، علم هیئت و نجوم و طب هم تدریس و تحقیق می شد. دو تن از برجسته ترین دانشمندان اسلامی، ابن یونس اخترشناس و ابن هیثم فیزیکدان در دربار فاطمیان کار می کردند. کتابخانه ها هم در آن دوره رونق بسیار داشت، ازجملۀ کتابخانۀ عزیز که می گویند ۲۰۰هزار کتاب داشته که ازجملۀ آن ۲۴۰۰ قرآن نفیس طلاکاری بوده است. اما مهم ترین ویژگی این دوران شکوفایی هنر و معماری است. کهن ترین بنا که از آن روزگار هنوز پابرجاست، جامع الازهر است که در ۳۶۳ق ساخته شد. سه دروازۀ بزرگ از آثار معماری فاطمی هم به همان صورت اولیۀ خود هنوز در قاهره به جای مانده است. صنایع دستی و تزیینی از سبک ایرانی و مخصوصاً ساسانی مایه داشت. منسوجات فاطمی، ازجمله پارچه های معروف به دَبیقی و دِمیاطی هم شهرت بسیار داشت. کلاً در کارگاه های آن روزگارِ مصر فاطمی برخی از زیباترین فرآورده های هنری و صنعتی اسلامی در زمینه فلزکاری، سفال سازی، پارچه بافی و ظروف بلورین ساخته می شد.