فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
مجموعۀ آثار ادبی که به زبان فارسی پدید آمده است. برخی ادبیات فارسی را تنها به آثار ادبی که به زبان فارسی دری یا زبان رایج ایرانیان پس از اسلام خلق شده اند، محدود می کنند. اما می توان آثار ادبی پیش از اسلام را که به زبان های فارسی باستان و فارسی میانه (پهلوی) پدید آمده اند جزو ادبیات فارسی دانست. از نظر جغرافیایی نیز گسترۀ ادبیات فارسی از آسیای مرکزی، افغانستان و شبه قارۀ هند تا ایران، آسیای صغیر و آناتولی را دربر می گیرد. بر این اساس تاریخ ادبیات فارسی را به چند دوره تقسیم می کنیم:الف) پیش از اسلام. کهن ترین اثر ادبی پیش از اسلام، بخش هایی از اوستا است. ادبیات فارسی در دورۀ اشکانیان گسترش بیشتری یافت و آثاری مانند درخت آسوریک اصلِ داستان های ویس و رامین و یادگار زریران از این دوره است. از آثار دینی دورۀ میانه می توان به بندهش، ارداویراف نامه و دینکرد و آثار غیردینی به کارنامۀ اردشیر بابکان و رسالۀ خسرو کواتان وریدک اشاره کرد. کتاب خدای نامه، اندرزنامه ها و پندنامه ها و برخی داستان ها در این دوره پدید آمده اند که اگرچه باقی نمانده اند اما منشأ آثاری در دورۀ اسلامی به فارسی دری بوده اند.
ب) ادبیات فارسی در سه قرن اول اسلامی. قرون اول اسلامی قرن های تلاش ایرانیان برای احیای هویت ملی در یک قالب و محتوای جدید است. نخستین نمونه های ادبیات مکتوب فارسی دری متعلق به این دوره است. بنابه نقل منابع مختلف اولین نمونه های شعر عروضی به اواخر دورۀ طاهریان یا صفاریان تعلق دارد و پیش از آن اگر هم شعری بوده به شیوۀ عروضی نبوده است. از کسانی که در کتاب های مختلف به عنوان نخستین شاعر پارسی گوی نام برده شده ابوحفص سغدی، عباس مروزی، محمد بن وصیف، فیروز مشرقی و ابوسلیک گرگانی است و در این میان نظر نویسندۀ تاریخ سیستان که محمد بن وصیف را نخستین شاعر پارسی گو می داند مورد قبول عدۀ بیشتری از ادیبان و صاحب نظران است. اشعار بازمانده از این دوره محدود و منحصر به ابیاتی است که در کتاب های تاریخی و تذکره ها دیده می شود.
ج) از دورۀ سامانی تا دورۀ مغول. در عصر سامانی با تشویق و حمایت سامانیان از شعر و ادب، شعر دری هم از نظر زبان و هم از نظر مضمون رو به گسترش نهاد. این امر موجب ظهور شاعران خوش قریحه ای چون رودکی، پدر شعر فارسی، شهید بلخی و ابوشکور بلخی شد. تفکرات خردمندی و خردگرایی پیش از اسلام در این دوره با چهره ای جدید مطرح می شود. از شاعران اواخر سامانی و اوایل عهد غزنوی، کسایی به عنوان نخستین شاعر شیعی در ادب فارسی پدید آمد که پیشگام شاعران شیعه در سرودن مرثیه ها و مناقب اهل بیت است. قدیمی ترین نمونه های نثر فارسی نیز متعلق به این دوره است، آثاری چون مقدمه شاهنامۀ ابومنصوری؛ ترجمۀ تفسیر طبری؛ تاریخ بلعمی؛ الابنیه عن حقایق الادویه، در علم داروشناسی؛ هدایةالمتعلمین فی الطب، و حدود العالم من المشرق الی المغرب در جغرافیا. اغلب کتاب های منثور نام برده که در این دوره پدید آمده اند، در نوع خود نخستین کتاب هایی هستند که به زبان فارسی نگارش یافته اند. دقیقی طوسی نیز که پس از مسعودی مروزی نخستین کسی است که به نظم داستان های ملی ایران پرداخت از شاعران همین دوره بود و ظاهراً به امر نوح بن منصور سامانی این کار را آغاز کرده بود. در عهد غزنوی شعر در دو شاخۀ مختلف ادامه یافت. یکی شعر حماسی بود که اوج این جریان نظم شاهنامۀ فردوسی است که مهم ترینِ اثر حماسی ادب فارسی و از بزرگ ترین آثار حماسی جهان است. گرشاسب نامۀ اسدی طوسی نیز که از سروده های اواخر این دوره است اگرچه در برابر شاهنامه ناچیز و ضعیف است، اما پس از شاهنامه مهم ترین حماسۀ ادب فارسی است. در کنار این جریان ادبیات ستایشی و وابسته به دربار غزنوی است. در دربار غزنوی بیشترین و بزرگ ترین کانون حمایت از شاعران شکل گرفت به گونه ای که عنوان «امیرالشعرا» یا «ملک الشعرا» از عناوین درباری شد. در این دوره زبان شعر استوارتر و قالب عمدۀ شعر قصیده با مضامین مدحی است از بزرگ ترین قصیده سرایان این دوره عنصری، فرخی و منوچهری را می توان نام برد. آثار منثور دورۀ غزنوی تنوع چندانی نداشت و همچنان در زمینه های علمی، ادبی، تفسیر و تاریخ ادامه یافت. از اواخر دورۀ غزنوی شعر و ادب فارسی دستخوش تغییراتی شد، با استقرار سلجوقیان و رانده شدن غزنویان به متصرفات محمود در هند مرزهای فرهنگی زبان و ادب فارسی تا هندوستان گسترش یافت؛ از سوی دیگر گویندگانی در ارّان (شمال رود ارس)، آذربایجان و عراق به سرودن شعر فارسی پرداختند و مناطقی چون شروان، گنجه، تبریز و اصفهان محل تجمع شاعران شد. قطران تبریزی پیشگام پارسی گویان آذربایجان بود. قرون ۴ و ۵ق دوران شکوفایی علم، فلسفه و معارف در فرهنگ و تمدن اسلامی بود. در این دوره گرایش به فاطمیان مصر و شام در آثار ادبی فارسی آغاز شد که شخصیت برجستۀ آن ناصرخسرو بود. شعر نیز کمابیش از دربارها دور و به خانقاه های صوفیه و محیط های عرفانی نزدیک شد. نخستین گرایش ها به شعر عرفانی در شعر سنایی دیده می شود. وی نخستین کسی بود که عرفان را وارد شعر فارسی کرد و به سرودن قصاید غزلیات و مثنوی های عرفانی پرداخت. این کار در شعر عطار به اوج خود در این دوران رسید. غزل های عاشقانه هم در این دوره در شعر انوری به کمال می رسد. ادامۀ قصیده سرایی درباری در عهد غزنوی را می توان در اشعار لامعی گرگانی و امیر معزّی دید. اوج منظومه های عاشقانۀ ادب فارسی محصول همین دوره است که می توان ابتدا به مثنوی ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و سپس به منظومه های عاشقانۀ نظامی در اواخر این دوره اشاره کرد. شعر فارسی در آثار شاعران منطقۀ ارّان همچون نظامی، خاقانی و فلکی شیروانی تشخص خاصی می یابد که از آن به عنوان سبک آذربایجان نیز یاد شده است. مکتب دار شعر اصفهان و برجسته ترین شاعر این حوزه در قرن ۶ ق جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی است که جایگاهش را در دورۀ بعد پسرش کمال الدین حفظ کرد. تفاوت های شعر اواخر این دوره که در شمال شرق، مرکز و شمال غرب ایران گسترش داشت با شعر دورۀ پیش که عمدتاً در خراسان شکل گرفته بود، سبب شد که سبک شعری را که از اواخر این عصر شکل گرفت برای تمایز از دورۀ قبل که سبک خراسانی خوانده شد، به سبب بالندگی اش در عراق عجم، سبک عراقی بنامند. خیام در سرودن رباعی در این عصر جایگاه بی مانندی به دست آورد. مسعود سعد سلمان نیز از شاعران برجستۀ دورۀ دوم غزنوی بود که در شبه قارّه به دنیا آمد و حبسیه سرایی در شعر فارسی را به اوج خود رساند. نثر پارسی در دورۀ سلجوقی و خوارزمشاهی کمال و پختگی بیشتری یافت. کتاب تاریخ بیهقی که در حدود ۴۵۰ق نگاشته شد نمونۀ برجستۀ نثر منشیانه است. پس از او نصرالله منشی از نویسندگان عصر دوم غزنوی یا غزنویان هند شیوه ای عالی در نثرنویسی فارسی را در ترجمۀ کلیله و دمنه ارائه کرد. نثر فارسی با تاریخ بیهقی از نثر مرسل جدا شده و در کلیله و دمنه به نمونۀ اعلایی از نثر فنّی می رسد. در نثر عرفانی نیز نمونه های برجسته ای چون کشف المحجوب هجویری، اسرارالتوحید از محمد بن منور و تذکرةالاولیا پدید آمد. نثرهای کلامی، فلسفی و علمی نیز در این دوره رشد چشمگیری داشت.
د) دورۀ مغول و تیموری. با حملۀ مغول در ۶۱۷ق به ایران و فروپاشی حکومت خوارزمشاهیان و مهاجرت شاعران و نویسندگان به نقاط مختلف ازجمله آسیای صغیر که در دست سلجوقیان آن ناحیه بود زبان فارسی بیشترین گسترۀ جغرافیایی خود را پیدا کرد. شعر عرفانی در دورۀ ایلخانیان به اوج خود رسید. دو جریان عمده در شعر دوران مغول شکل گرفت که همۀ حرکت ها و جریان های شعر و ادب عصر را تحت تأثیر خود قرار داد. نخست مولانا جلال الدین محمد رومی بود که حضورش در قونیه آسیای صغیر را در عصر مغول پایتخت شعر عرفانی فارسی ساخته بود. وی شعر عرفانی را به بلندترین قله های خود رساند و مثنوی را به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین منظومۀ عرفانی فارسی به جهان عرضه کرد. اوج غزل عارفانۀ فارسی نیز به نام مولانا تشخص و اعتبار یافت. جریان مهم ادبی دیگر در عصر مغول سعدی بود. سعدی از استثنایی ترین چهره های ادب فارسی است که هم در شعر و هم در نثر و در بیشتر زمینه های ادبی و اغلب قالب های شعری طبع آزمایی کرده و در همۀ این زمینه ها از قلّه های ادب پارسی است. غزل عاشقانۀ فارسی نیز در شعر سعدی به کمال می رسد. بزرگ ترین قصیده سرای عصر مغول کمال الدین اصفهانی است. بازتاب فضایی یأس آلود و رساترین فریادها علیه استبداد مغول ها را نیز می توان در شعر سیف فرغانی دید. از شاعران دیگری که در عصر مغول تحت الشعاع عظمت مولوی و سعدی قرار گرفتند می توان به امیرخسرو دهلوی در هند و فخرالدین عراقی اشاره کرد. قالب اصلی شعر عهد مغول غزل است که در دورۀ تیموری به نقطۀ اوج تاریخی خود می رسد. قصیده نیز در دورۀ مغول سیر نزولی طی می کند و در دورۀ تیموری به نازل ترین جایگاه خود می رسد. غزل فارسی در این عصر با حافظ به چنان کمالی می رسد که در ادب فارسی بی نظیر است. در شعر حافظ تلفیق و ترکیب غزل عاشقانه و عارفانه بیانی شیرین و دلکش را در اوج زیبایی و هنر پدید آورده است. اگرچه غزل سرایان توانایی چون خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، اوحدی مراغه ای، عماد فقیه و کمال خجندی در این عصر بودند اما در سایۀ نبوغ شگفت انگیز حافظ مجالی برای خودنمایی نیافتند. از دیگر چهره های این عصر عبید زاکانی است که در سرودن شعرهای طنزآمیز و هجوهای اجتماعی به عنوان بزرگ ترین منتقد اجتماعی عصر خود و برجسته ترین طنزپرداز و هجوسرای ادب کلاسیک فارسی شناخته می شود. برجسته ترین شاعر اواخر عهد تیموری عبدالرحمن جامی بود. برخی عصر تیموری را پایان دورۀ شعر فارسی می دانند و جامی را بدین سبب خاتم الشعرا لقب نهادند. در نثر دورۀ مغول و تیموری اگر از نثر سعدی که نمونۀ اعلا و استثنایی نثر فارسی است بگذریم جریان غالب نثر در عهد ایلخانان مغول، تاریخ نویسی است و این امر به علت علاقۀ خانان مغول و تیموریان به تثبیت و ضبط وقایع و کشورگشایی ها و باقی نگه داشتن نام و آوازۀ خویش از این راه بوده است. از کتاب های تاریخی این دوره تاریخ جهانگشا، جامع التواریخ، تاریخ معجم، تاریخ وصاف و تاریخ گزیده است. در دورۀ تیموری تذکره نویسی نیز رشد و رونق بیشتری می یابد. نثر نویسندگانی مانند نجم الدین دایه، سعدالدین وراوینی و محمد عوفی که در آغاز این عهد بودند ادامۀ نثر فنّی قرن ششم هجری است. البته نثر این دوره هرچه به پیش می رود دچار تصنع و تکلف بیشتری می گردد. افراط در این تکلف ها نثر دورۀ تیموری را به مرحله ای می رساند که لغات زبان فارسی از معانی اصلی خود دور شده بیشتر کاربرد استعاری و کنایی می یابند و میزان کاربرد واژه های ترکی و عربی در نثر بیش از گذشته می شود.
ه ) دورۀ صفویه تا مشروطیت. در اوایل عهد صفوی مکتب وقوع یا واقعه گویی یا شیوۀ بیان حال شروع شد (قرن ۱۰ق). شاعرانی چون بابافغانی شیرازی و شرف جهان قزوینی در غزل به توصیف عواطف و احساسات واقعی خود در حوادث عاشقانۀ عادی می پرداختند و گاهی آن را با گله و شکایت بیان می کردند. افراط در واقعه گویی به پیدایش واسوخت منجر شد که در آن عاشق در مقابل ناسپاسی و جفای معشوق، قهر و عتاب و عکس العمل خود را در برابر وی ابراز می کند. وحشی بافقی برجسته ترین شاعر واسوخت است. ولی البته توجه عمدۀ شاعران عصر صفوی به تتبع در دیوان فغانی سبب شد تا پس از دو سبک میانیِ وقوع و واسوخت، سبکی در شعر فارسی پدید آید که بدان سبک هندی گفته اند. عدم توجه شاهان صفوی به شاعری به ویژه مدیحه گویی مگر در مورد امامان شیعه، هم زمان با توجه گورکانیان هند به شعر و ادب فارسی بود. این امر سبب شد تا از سویی مرثیه ها و مدایح مذهبی شیعه در این دوره گسترش پیدا کند و از سویی دیگر تعداد زیادی از شاعران به دربار شاهان گورکانی روی آورند و گویندگان از محیط اصلی زبان فارسی دور گردند. در مرثیه سرایی ترکیب بند محتشم کاشانی در رثای شهدای کربلا مقبولیت بی نظیر و شهرت زیادی کسب کرد و موجب شد شاعران زیادی در این کار از او تقلید کنند. سبک هندی نیز عملاً به دو شاخۀ هندی و ایرانی تقسیم شد که برجسته ترین شاعر شاخۀ ایرانی صائب تبریزی و در شاخۀ هندی بیدل دهلوی بود. شعر این دوره از زبان فاخر و رسمی دوره های گذشته دور شده تا حد زیادی به زبان عامۀ مردم نزدیک شد. توجه به مضمون سازی، نازک اندیشی و خیال پردازی های غریب نزدیک شدن شعر به محیط های پایین جامعه اگرچه به مردمی ترشدن شعر کمک کرد اما موجب ابتذال زبان در سبک هندی شد. این مسئله سبب شد تا سبک هندی در قرن ۱۲ هجری در ایران پایان یابد، اگرچه این شیوه در شبه قاره هند و افغانستان به حیات خود ادامه داد. دسته ای از شاعران قرن ۱۲ به پیشگامی میر سید علی مشتاق مؤسس انجمن ادبی اصفهان یا انجمن ادبی مشتاق برای احیای سبک قدما و روی گردانی از سبک هندی به تقلید از سبک های گذشتۀ شعر فارسی پرداختند. از یاران مشتاق در این کار سید محمد شعله و آذر بیگدلی بودند و بعدها کسانی چون طبیب اصفهانی، میرزا نصیر اصفهانی، سید احمد هاتف و عاشق اصفهانی نیز به ایشان پیوستند. همین شیوه را در دورۀ قاجار شاعرانی مانند صبای کاشانی، وصال شیرازی، سروش اصفهانی، قاآنی، مجمر اصفهانی و یغمای جندقی دنبال نمودند. دورۀ بازگشت به نوعی دورۀ احیای قصیده است و شاعران دورۀ بازگشت در قصیده بیشتر به تقلید از مدیحه پردازان دربار غزنوی می پرداختند. پس از قصیده، غزل دومین قالب پرکاربرد شعر فارسی در این دوره است. نشاط اصفهانی به ویژه فروغی بسطامی برجسته ترین غزلسرایان دورۀ قاجار هستند. در تقلید از قدما احیای حماسه سرایی هم مورد توجه شاعران بود که شهنشاه نامۀ فتحعلی خان صبا تلاشی در این جهت بود. در نثر دورۀ صفوی و پس از آن نمونه هایی از نثر متکلفانه و دشوار به خصوص درّۀ نادره و جهانگشای نادری از میرزا مهدی خانِ منشی استرآبادی در دشواری و پیچیدگی مثال زدنی است. البته نثرهای دینی این دوره اگرچه ساده و بی پیرایه اند، به دلیل مهاجرت عربی زبان شیعه به ایران، موجب آسیب به زبان فارسی به ویژه در قلمرو نثر شد. فرهنگ نویسی در این دوره به خصوص در هندوستان رواج بیشتری می گیرد و فرهنگ هایی چون فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، مجمع الفرس، و برهان قاطع محصول این دوره است. نثر فارسی در دورۀ قاجار تا حدّی از ضعف و سستی نثر صفوی دور می شود و کسانی چون سپهر و رضاقلی خان هدایت به ساده نویسی روی آوردند. اما قائم مقام فراهانی به تقلید از نثر گلستان سعدی پرداخت و به حق از بهترین مقلدان سبک سعدی در نثر است. کتاب پریشان قاآنی نیز از نمونه های قابل توجه نثر دورۀ قاجار است.
و) انقلاب مشروطه و دوران پس از آن. مهم ترین دگرگونی اجتماعی در دوران معاصر که به تحول در تفکر و درنتیجه تحول در شعر و نثر منجر شد، انقلاب مشروطه بود. انقلاب مشروطه دستاورد نهضتی سیاسی اجتماعی بود که پیش تر از آن بر اثر بیداری اجتماعی، تحت تأثیر عواملی فرهنگی اجتماعی مانند انتشار روزنامه ها و مجلات، اعزام دانشجویان ایرانی به فرنگ، آمدن صنعت چاپ به ایران، تأسیس دارالفنون، ترجمه و نشر آثار و کتاب های فرنگی در ایران صورت گرفت. از ویژگی های شعر و نثر این دوره تلاش برای نزدیک کردن زبان شعر و نثر به زبان محاوره و طبیعی روز بود. همچنین استفاده از لغات فرنگی و توجه به آسانی و روانی نحو جملات از ویژگی های زبان این عصر بود ادبیات شمول و کارکرد بیشتری یافت و با توجه به مسائل اجتماعی و سیاسی و موضوعات روز، مضامین اجتماعی و اخلاقی تازه ای را در شعر وارد کرد. اگرچه قالب شعر همچنان همان قالب های سنتی است، اما بیشتر حاوی انتقادهای اجتماعی و تا حدّی شعارهای سیاسی است. از شاعران این دوره که پایبندی به سنت های ادبی را در قالب، زبان و اسلوب حفظ کردند می توان به ادیب پیشاوری، ادیب الممالک، ملک الشعرای بهار و پروین اعتصامی اشاره کرد. در این دوره شعر عارف قزوینی و بیشتر سید اشرف الدین حسینی معروف به نسیم شمال شعری عامه پسند و ساده بود که از نظر زبان ضعیف و سست بود. عارف قزوینی در عرصۀ تصنیف سازی شهرت و آوازه ای کم نظیر یافت. شعر ایرج میرزا با قدرت طنز نیشدار و گزنده و به کارگرفتن زبان محاوره مبتنی بر موسیقی طبیعی زبان فارسی سبک سهل و ممتنع جدیدی را پدید آورد که عنوان سعدی نو را برایش به ارمغان آورد. علی اکبر دهخدا نیز در اشعارش برای تحول در زبان و قالب شعر تلاش هایی کرده است. شعر میرزادۀ عشقی نیز اگرچه همانند عارف و نسیم شمال از موازین زبان و اسلوب درست سخن فارسی به دور بود، برخی او را از نظر سنت شکنی پیشوای سبک جدید دانسته اند. در این زمینه شعر سه تابلو مریم یا ایده آل عشقی را می توان گامی در مسیر نوجویی در ادب معاصر فارسی شمرد. شعر فرّخی یزدی و ابوالقاسم لاهوتی در این عصر اولین نمونه های گرایش به ادبیات کارگری و اندیشه های سوسیالیستی در شعر فارسی است. در این دوره انتقاد از ادبیات گذشته و تاختن به مضامین ادبی دورۀ بازگشت زمینه ساز تلاش برای نوآوری و نوگرایی بود که به بحث کهنه و نو منجر شد. تقی رفعت، جعفر خامنه ای، ابوالقاسم لاهوتی و بانو شمس کسمایی تلاش هایی برای شکستن قالب های سنتی شعر فارسی انجام دادند و سرانجام نیما یوشیج با انتشار شعر افسانه در ۱۳۰۱ش سرآغاز تحولی در شعر نو شد که در ۱۳۱۶ش با انتشار شعر ققنوس در قالب نو نیمایی یا شعر آزاد دارای وزن عروضی با کوتاه و بلندشدن مصراع ها و نامشخص بودن جای قافیه ها ابداع کرد. نیما توانست شعر فارسی را هم در قالب و هم در زبان و محتوا دگرگون کند. پس از نیما شاعران جوانی راه او را ادامه داد و شخصیت های برجسته ای چون مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، فروغ فرخ زاد، احمد شاملو و ... شعر نو را هر کدام در مسیری به پیش بردند. شعر سپید که شعری آهنگین اما فاقد وزن عروضی بود و همانند شعر نیمایی جای مشخصی برای قافیه قائل نبود، قله های رفیعی را با سروده های احمد شاملو فتح کرد. و شعر موج نو که فاقد وزن و قافیه و آهنگ است و تنها داشتن جوهرۀ شعری را وجه تمایز شعر و نثر می داند در سروده های بیژن جلالی و احمدرضا احمدی بیشترین تشخص را پیدا کرد. البته شاعرانی همچون شهریار، امیری فیروزکوهی، مهدی حمیدی نیز در این دوران همچنان شعر سنتی را ادامه دادند و برخی مانند هوشنگ ابتهاج و شفیعی کدکنی در هر دو عرصه به سرودن پرداختند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار جریان های ادبی که به ادامۀ حرکت پیشین خود پرداختند، جریان ها و شاعرانی همسو با آرمان های انقلاب پا به عرصه نهادند که به عنوان شاعران انقلاب شناخته شدند که قیصر امین پور و حسن حسینی از شاخص ترین شاعران این جریان بودند. سرودن اشعاری در قالب های سنتی و زبان نو اگرچه در پیش از انقلاب اسلامی آغاز شده بود اما پس از انقلاب با سرعت و مقبولیت بیشتری ادامه یافت و به خصوص در غزل شاعرانی چون سیمین بهبهانی، محمدعلی بهمنی، حسین منزوی و بهمن صالحی آثار قابل توجهی ارائه کردند. این مسئله اگرچه در غزل چشمگیرتر و برجسته تر بود اما در قالب های دیگری مانند مثنوی، رباعی، دوبیتی و ... نیز تجربه های موفقی داشت. نثر دورۀ مشروطه نیز تحت تأثیر ترجمه های فرنگی تغییراتی کرد. مسالک المحسنین طالبوف، سیاحت نامۀ ابراهیم بیگ از زین العابدین مراغه ای از نخستین نمونه های گرایش به تغییر ادبیات داستانی در ایران است. چنان که مقالات چرند و پرند دهخدا نیز تحولی در طنزنویسی انتقادی در ایران بود. رمان های اجتماعی کسانی چون یحیی دولت آبادی، عباس خلیلی، مشفق کاظمی و صنعتی زاده تا حدّی براساس اصول فنّی داستان نویسی غربی بود. تا این که محمدعلی جمالزاده با انتشار مجموعۀ داستان های کوتاه ایرانی در ۱۳۰۱ش با نام یکی بود یکی نبود نام خود را به عنوان آغازگر سبک واقع گرایی در نثر معاصر و پدر داستان نویسی جدید ایران ثبت کرد. هم زمان با او نمایش نامۀ جعفرخان از فرنگ آمده از حسن مقدم به عنوان یکی از نخستین تجربیات نمایش نامه نویسی جدید در ۱۳۰۱ش ارائه شد. پس از جمالزاده کسانی چون صادق هدایت، بزرگ علوی، جلال آل احمد، صادق چوبک، غلامحسین ساعدی، سیمین دانشور، محمود دولت آبادی، هوشنگ گلشیری، ابراهیم گلستان هریک به تجربیاتی در زمینۀ داستان کوتاه و بلند دست یافتند. نیز ← داستان نویسی در ایران؛ داستان_پلیسی_در_ادبیات_ایران؛ نثر_فارسی؛ شعر معاصر
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
فارسی، ادبیات
مجموعۀ آثار ادبی که به زبان فارسی پدید آمده است. برخی ادبیات فارسی را تنها به آثار ادبی که به زبان فارسی دری یا زبان رایج ایرانیان پس از اسلام خلق شده اند، محدود می کنند. اما می توان آثار ادبی پیش از اسلام را که به زبان های فارسی باستان و فارسی میانه (پهلوی) پدید آمده اند جزو ادبیات فارسی دانست. از نظر جغرافیایی نیز گسترۀ ادبیات فارسی از آسیای مرکزی، افغانستان و شبه قارۀ هند تا ایران، آسیای صغیر و آناتولی را دربر می گیرد. بر این اساس تاریخ ادبیات فارسی را به چند دوره تقسیم می کنیم:الف) پیش از اسلام. کهن ترین اثر ادبی پیش از اسلام، بخش هایی از اوستا است. ادبیات فارسی در دورۀ اشکانیان گسترش بیشتری یافت و آثاری مانند درخت آسوریک اصلِ داستان های ویس و رامین و یادگار زریران از این دوره است. از آثار دینی دورۀ میانه می توان به بندهش، ارداویراف نامه و دینکرد و آثار غیردینی به کارنامۀ اردشیر بابکان و رسالۀ خسرو کواتان وریدک اشاره کرد. کتاب خدای نامه، اندرزنامه ها و پندنامه ها و برخی داستان ها در این دوره پدید آمده اند که اگرچه باقی نمانده اند اما منشأ آثاری در دورۀ اسلامی به فارسی دری بوده اند.
ب) ادبیات فارسی در سه قرن اول اسلامی. قرون اول اسلامی قرن های تلاش ایرانیان برای احیای هویت ملی در یک قالب و محتوای جدید است. نخستین نمونه های ادبیات مکتوب فارسی دری متعلق به این دوره است. بنابه نقل منابع مختلف اولین نمونه های شعر عروضی به اواخر دورۀ طاهریان یا صفاریان تعلق دارد و پیش از آن اگر هم شعری بوده به شیوۀ عروضی نبوده است. از کسانی که در کتاب های مختلف به عنوان نخستین شاعر پارسی گوی نام برده شده ابوحفص سغدی، عباس مروزی، محمد بن وصیف، فیروز مشرقی و ابوسلیک گرگانی است و در این میان نظر نویسندۀ تاریخ سیستان که محمد بن وصیف را نخستین شاعر پارسی گو می داند مورد قبول عدۀ بیشتری از ادیبان و صاحب نظران است. اشعار بازمانده از این دوره محدود و منحصر به ابیاتی است که در کتاب های تاریخی و تذکره ها دیده می شود.
ج) از دورۀ سامانی تا دورۀ مغول. در عصر سامانی با تشویق و حمایت سامانیان از شعر و ادب، شعر دری هم از نظر زبان و هم از نظر مضمون رو به گسترش نهاد. این امر موجب ظهور شاعران خوش قریحه ای چون رودکی، پدر شعر فارسی، شهید بلخی و ابوشکور بلخی شد. تفکرات خردمندی و خردگرایی پیش از اسلام در این دوره با چهره ای جدید مطرح می شود. از شاعران اواخر سامانی و اوایل عهد غزنوی، کسایی به عنوان نخستین شاعر شیعی در ادب فارسی پدید آمد که پیشگام شاعران شیعه در سرودن مرثیه ها و مناقب اهل بیت است. قدیمی ترین نمونه های نثر فارسی نیز متعلق به این دوره است، آثاری چون مقدمه شاهنامۀ ابومنصوری؛ ترجمۀ تفسیر طبری؛ تاریخ بلعمی؛ الابنیه عن حقایق الادویه، در علم داروشناسی؛ هدایةالمتعلمین فی الطب، و حدود العالم من المشرق الی المغرب در جغرافیا. اغلب کتاب های منثور نام برده که در این دوره پدید آمده اند، در نوع خود نخستین کتاب هایی هستند که به زبان فارسی نگارش یافته اند. دقیقی طوسی نیز که پس از مسعودی مروزی نخستین کسی است که به نظم داستان های ملی ایران پرداخت از شاعران همین دوره بود و ظاهراً به امر نوح بن منصور سامانی این کار را آغاز کرده بود. در عهد غزنوی شعر در دو شاخۀ مختلف ادامه یافت. یکی شعر حماسی بود که اوج این جریان نظم شاهنامۀ فردوسی است که مهم ترینِ اثر حماسی ادب فارسی و از بزرگ ترین آثار حماسی جهان است. گرشاسب نامۀ اسدی طوسی نیز که از سروده های اواخر این دوره است اگرچه در برابر شاهنامه ناچیز و ضعیف است، اما پس از شاهنامه مهم ترین حماسۀ ادب فارسی است. در کنار این جریان ادبیات ستایشی و وابسته به دربار غزنوی است. در دربار غزنوی بیشترین و بزرگ ترین کانون حمایت از شاعران شکل گرفت به گونه ای که عنوان «امیرالشعرا» یا «ملک الشعرا» از عناوین درباری شد. در این دوره زبان شعر استوارتر و قالب عمدۀ شعر قصیده با مضامین مدحی است از بزرگ ترین قصیده سرایان این دوره عنصری، فرخی و منوچهری را می توان نام برد. آثار منثور دورۀ غزنوی تنوع چندانی نداشت و همچنان در زمینه های علمی، ادبی، تفسیر و تاریخ ادامه یافت. از اواخر دورۀ غزنوی شعر و ادب فارسی دستخوش تغییراتی شد، با استقرار سلجوقیان و رانده شدن غزنویان به متصرفات محمود در هند مرزهای فرهنگی زبان و ادب فارسی تا هندوستان گسترش یافت؛ از سوی دیگر گویندگانی در ارّان (شمال رود ارس)، آذربایجان و عراق به سرودن شعر فارسی پرداختند و مناطقی چون شروان، گنجه، تبریز و اصفهان محل تجمع شاعران شد. قطران تبریزی پیشگام پارسی گویان آذربایجان بود. قرون ۴ و ۵ق دوران شکوفایی علم، فلسفه و معارف در فرهنگ و تمدن اسلامی بود. در این دوره گرایش به فاطمیان مصر و شام در آثار ادبی فارسی آغاز شد که شخصیت برجستۀ آن ناصرخسرو بود. شعر نیز کمابیش از دربارها دور و به خانقاه های صوفیه و محیط های عرفانی نزدیک شد. نخستین گرایش ها به شعر عرفانی در شعر سنایی دیده می شود. وی نخستین کسی بود که عرفان را وارد شعر فارسی کرد و به سرودن قصاید غزلیات و مثنوی های عرفانی پرداخت. این کار در شعر عطار به اوج خود در این دوران رسید. غزل های عاشقانه هم در این دوره در شعر انوری به کمال می رسد. ادامۀ قصیده سرایی درباری در عهد غزنوی را می توان در اشعار لامعی گرگانی و امیر معزّی دید. اوج منظومه های عاشقانۀ ادب فارسی محصول همین دوره است که می توان ابتدا به مثنوی ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی و سپس به منظومه های عاشقانۀ نظامی در اواخر این دوره اشاره کرد. شعر فارسی در آثار شاعران منطقۀ ارّان همچون نظامی، خاقانی و فلکی شیروانی تشخص خاصی می یابد که از آن به عنوان سبک آذربایجان نیز یاد شده است. مکتب دار شعر اصفهان و برجسته ترین شاعر این حوزه در قرن ۶ ق جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی است که جایگاهش را در دورۀ بعد پسرش کمال الدین حفظ کرد. تفاوت های شعر اواخر این دوره که در شمال شرق، مرکز و شمال غرب ایران گسترش داشت با شعر دورۀ پیش که عمدتاً در خراسان شکل گرفته بود، سبب شد که سبک شعری را که از اواخر این عصر شکل گرفت برای تمایز از دورۀ قبل که سبک خراسانی خوانده شد، به سبب بالندگی اش در عراق عجم، سبک عراقی بنامند. خیام در سرودن رباعی در این عصر جایگاه بی مانندی به دست آورد. مسعود سعد سلمان نیز از شاعران برجستۀ دورۀ دوم غزنوی بود که در شبه قارّه به دنیا آمد و حبسیه سرایی در شعر فارسی را به اوج خود رساند. نثر پارسی در دورۀ سلجوقی و خوارزمشاهی کمال و پختگی بیشتری یافت. کتاب تاریخ بیهقی که در حدود ۴۵۰ق نگاشته شد نمونۀ برجستۀ نثر منشیانه است. پس از او نصرالله منشی از نویسندگان عصر دوم غزنوی یا غزنویان هند شیوه ای عالی در نثرنویسی فارسی را در ترجمۀ کلیله و دمنه ارائه کرد. نثر فارسی با تاریخ بیهقی از نثر مرسل جدا شده و در کلیله و دمنه به نمونۀ اعلایی از نثر فنّی می رسد. در نثر عرفانی نیز نمونه های برجسته ای چون کشف المحجوب هجویری، اسرارالتوحید از محمد بن منور و تذکرةالاولیا پدید آمد. نثرهای کلامی، فلسفی و علمی نیز در این دوره رشد چشمگیری داشت.
د) دورۀ مغول و تیموری. با حملۀ مغول در ۶۱۷ق به ایران و فروپاشی حکومت خوارزمشاهیان و مهاجرت شاعران و نویسندگان به نقاط مختلف ازجمله آسیای صغیر که در دست سلجوقیان آن ناحیه بود زبان فارسی بیشترین گسترۀ جغرافیایی خود را پیدا کرد. شعر عرفانی در دورۀ ایلخانیان به اوج خود رسید. دو جریان عمده در شعر دوران مغول شکل گرفت که همۀ حرکت ها و جریان های شعر و ادب عصر را تحت تأثیر خود قرار داد. نخست مولانا جلال الدین محمد رومی بود که حضورش در قونیه آسیای صغیر را در عصر مغول پایتخت شعر عرفانی فارسی ساخته بود. وی شعر عرفانی را به بلندترین قله های خود رساند و مثنوی را به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین منظومۀ عرفانی فارسی به جهان عرضه کرد. اوج غزل عارفانۀ فارسی نیز به نام مولانا تشخص و اعتبار یافت. جریان مهم ادبی دیگر در عصر مغول سعدی بود. سعدی از استثنایی ترین چهره های ادب فارسی است که هم در شعر و هم در نثر و در بیشتر زمینه های ادبی و اغلب قالب های شعری طبع آزمایی کرده و در همۀ این زمینه ها از قلّه های ادب پارسی است. غزل عاشقانۀ فارسی نیز در شعر سعدی به کمال می رسد. بزرگ ترین قصیده سرای عصر مغول کمال الدین اصفهانی است. بازتاب فضایی یأس آلود و رساترین فریادها علیه استبداد مغول ها را نیز می توان در شعر سیف فرغانی دید. از شاعران دیگری که در عصر مغول تحت الشعاع عظمت مولوی و سعدی قرار گرفتند می توان به امیرخسرو دهلوی در هند و فخرالدین عراقی اشاره کرد. قالب اصلی شعر عهد مغول غزل است که در دورۀ تیموری به نقطۀ اوج تاریخی خود می رسد. قصیده نیز در دورۀ مغول سیر نزولی طی می کند و در دورۀ تیموری به نازل ترین جایگاه خود می رسد. غزل فارسی در این عصر با حافظ به چنان کمالی می رسد که در ادب فارسی بی نظیر است. در شعر حافظ تلفیق و ترکیب غزل عاشقانه و عارفانه بیانی شیرین و دلکش را در اوج زیبایی و هنر پدید آورده است. اگرچه غزل سرایان توانایی چون خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، اوحدی مراغه ای، عماد فقیه و کمال خجندی در این عصر بودند اما در سایۀ نبوغ شگفت انگیز حافظ مجالی برای خودنمایی نیافتند. از دیگر چهره های این عصر عبید زاکانی است که در سرودن شعرهای طنزآمیز و هجوهای اجتماعی به عنوان بزرگ ترین منتقد اجتماعی عصر خود و برجسته ترین طنزپرداز و هجوسرای ادب کلاسیک فارسی شناخته می شود. برجسته ترین شاعر اواخر عهد تیموری عبدالرحمن جامی بود. برخی عصر تیموری را پایان دورۀ شعر فارسی می دانند و جامی را بدین سبب خاتم الشعرا لقب نهادند. در نثر دورۀ مغول و تیموری اگر از نثر سعدی که نمونۀ اعلا و استثنایی نثر فارسی است بگذریم جریان غالب نثر در عهد ایلخانان مغول، تاریخ نویسی است و این امر به علت علاقۀ خانان مغول و تیموریان به تثبیت و ضبط وقایع و کشورگشایی ها و باقی نگه داشتن نام و آوازۀ خویش از این راه بوده است. از کتاب های تاریخی این دوره تاریخ جهانگشا، جامع التواریخ، تاریخ معجم، تاریخ وصاف و تاریخ گزیده است. در دورۀ تیموری تذکره نویسی نیز رشد و رونق بیشتری می یابد. نثر نویسندگانی مانند نجم الدین دایه، سعدالدین وراوینی و محمد عوفی که در آغاز این عهد بودند ادامۀ نثر فنّی قرن ششم هجری است. البته نثر این دوره هرچه به پیش می رود دچار تصنع و تکلف بیشتری می گردد. افراط در این تکلف ها نثر دورۀ تیموری را به مرحله ای می رساند که لغات زبان فارسی از معانی اصلی خود دور شده بیشتر کاربرد استعاری و کنایی می یابند و میزان کاربرد واژه های ترکی و عربی در نثر بیش از گذشته می شود.
ه ) دورۀ صفویه تا مشروطیت. در اوایل عهد صفوی مکتب وقوع یا واقعه گویی یا شیوۀ بیان حال شروع شد (قرن ۱۰ق). شاعرانی چون بابافغانی شیرازی و شرف جهان قزوینی در غزل به توصیف عواطف و احساسات واقعی خود در حوادث عاشقانۀ عادی می پرداختند و گاهی آن را با گله و شکایت بیان می کردند. افراط در واقعه گویی به پیدایش واسوخت منجر شد که در آن عاشق در مقابل ناسپاسی و جفای معشوق، قهر و عتاب و عکس العمل خود را در برابر وی ابراز می کند. وحشی بافقی برجسته ترین شاعر واسوخت است. ولی البته توجه عمدۀ شاعران عصر صفوی به تتبع در دیوان فغانی سبب شد تا پس از دو سبک میانیِ وقوع و واسوخت، سبکی در شعر فارسی پدید آید که بدان سبک هندی گفته اند. عدم توجه شاهان صفوی به شاعری به ویژه مدیحه گویی مگر در مورد امامان شیعه، هم زمان با توجه گورکانیان هند به شعر و ادب فارسی بود. این امر سبب شد تا از سویی مرثیه ها و مدایح مذهبی شیعه در این دوره گسترش پیدا کند و از سویی دیگر تعداد زیادی از شاعران به دربار شاهان گورکانی روی آورند و گویندگان از محیط اصلی زبان فارسی دور گردند. در مرثیه سرایی ترکیب بند محتشم کاشانی در رثای شهدای کربلا مقبولیت بی نظیر و شهرت زیادی کسب کرد و موجب شد شاعران زیادی در این کار از او تقلید کنند. سبک هندی نیز عملاً به دو شاخۀ هندی و ایرانی تقسیم شد که برجسته ترین شاعر شاخۀ ایرانی صائب تبریزی و در شاخۀ هندی بیدل دهلوی بود. شعر این دوره از زبان فاخر و رسمی دوره های گذشته دور شده تا حد زیادی به زبان عامۀ مردم نزدیک شد. توجه به مضمون سازی، نازک اندیشی و خیال پردازی های غریب نزدیک شدن شعر به محیط های پایین جامعه اگرچه به مردمی ترشدن شعر کمک کرد اما موجب ابتذال زبان در سبک هندی شد. این مسئله سبب شد تا سبک هندی در قرن ۱۲ هجری در ایران پایان یابد، اگرچه این شیوه در شبه قاره هند و افغانستان به حیات خود ادامه داد. دسته ای از شاعران قرن ۱۲ به پیشگامی میر سید علی مشتاق مؤسس انجمن ادبی اصفهان یا انجمن ادبی مشتاق برای احیای سبک قدما و روی گردانی از سبک هندی به تقلید از سبک های گذشتۀ شعر فارسی پرداختند. از یاران مشتاق در این کار سید محمد شعله و آذر بیگدلی بودند و بعدها کسانی چون طبیب اصفهانی، میرزا نصیر اصفهانی، سید احمد هاتف و عاشق اصفهانی نیز به ایشان پیوستند. همین شیوه را در دورۀ قاجار شاعرانی مانند صبای کاشانی، وصال شیرازی، سروش اصفهانی، قاآنی، مجمر اصفهانی و یغمای جندقی دنبال نمودند. دورۀ بازگشت به نوعی دورۀ احیای قصیده است و شاعران دورۀ بازگشت در قصیده بیشتر به تقلید از مدیحه پردازان دربار غزنوی می پرداختند. پس از قصیده، غزل دومین قالب پرکاربرد شعر فارسی در این دوره است. نشاط اصفهانی به ویژه فروغی بسطامی برجسته ترین غزلسرایان دورۀ قاجار هستند. در تقلید از قدما احیای حماسه سرایی هم مورد توجه شاعران بود که شهنشاه نامۀ فتحعلی خان صبا تلاشی در این جهت بود. در نثر دورۀ صفوی و پس از آن نمونه هایی از نثر متکلفانه و دشوار به خصوص درّۀ نادره و جهانگشای نادری از میرزا مهدی خانِ منشی استرآبادی در دشواری و پیچیدگی مثال زدنی است. البته نثرهای دینی این دوره اگرچه ساده و بی پیرایه اند، به دلیل مهاجرت عربی زبان شیعه به ایران، موجب آسیب به زبان فارسی به ویژه در قلمرو نثر شد. فرهنگ نویسی در این دوره به خصوص در هندوستان رواج بیشتری می گیرد و فرهنگ هایی چون فرهنگ جهانگیری، فرهنگ رشیدی، مجمع الفرس، و برهان قاطع محصول این دوره است. نثر فارسی در دورۀ قاجار تا حدّی از ضعف و سستی نثر صفوی دور می شود و کسانی چون سپهر و رضاقلی خان هدایت به ساده نویسی روی آوردند. اما قائم مقام فراهانی به تقلید از نثر گلستان سعدی پرداخت و به حق از بهترین مقلدان سبک سعدی در نثر است. کتاب پریشان قاآنی نیز از نمونه های قابل توجه نثر دورۀ قاجار است.
و) انقلاب مشروطه و دوران پس از آن. مهم ترین دگرگونی اجتماعی در دوران معاصر که به تحول در تفکر و درنتیجه تحول در شعر و نثر منجر شد، انقلاب مشروطه بود. انقلاب مشروطه دستاورد نهضتی سیاسی اجتماعی بود که پیش تر از آن بر اثر بیداری اجتماعی، تحت تأثیر عواملی فرهنگی اجتماعی مانند انتشار روزنامه ها و مجلات، اعزام دانشجویان ایرانی به فرنگ، آمدن صنعت چاپ به ایران، تأسیس دارالفنون، ترجمه و نشر آثار و کتاب های فرنگی در ایران صورت گرفت. از ویژگی های شعر و نثر این دوره تلاش برای نزدیک کردن زبان شعر و نثر به زبان محاوره و طبیعی روز بود. همچنین استفاده از لغات فرنگی و توجه به آسانی و روانی نحو جملات از ویژگی های زبان این عصر بود ادبیات شمول و کارکرد بیشتری یافت و با توجه به مسائل اجتماعی و سیاسی و موضوعات روز، مضامین اجتماعی و اخلاقی تازه ای را در شعر وارد کرد. اگرچه قالب شعر همچنان همان قالب های سنتی است، اما بیشتر حاوی انتقادهای اجتماعی و تا حدّی شعارهای سیاسی است. از شاعران این دوره که پایبندی به سنت های ادبی را در قالب، زبان و اسلوب حفظ کردند می توان به ادیب پیشاوری، ادیب الممالک، ملک الشعرای بهار و پروین اعتصامی اشاره کرد. در این دوره شعر عارف قزوینی و بیشتر سید اشرف الدین حسینی معروف به نسیم شمال شعری عامه پسند و ساده بود که از نظر زبان ضعیف و سست بود. عارف قزوینی در عرصۀ تصنیف سازی شهرت و آوازه ای کم نظیر یافت. شعر ایرج میرزا با قدرت طنز نیشدار و گزنده و به کارگرفتن زبان محاوره مبتنی بر موسیقی طبیعی زبان فارسی سبک سهل و ممتنع جدیدی را پدید آورد که عنوان سعدی نو را برایش به ارمغان آورد. علی اکبر دهخدا نیز در اشعارش برای تحول در زبان و قالب شعر تلاش هایی کرده است. شعر میرزادۀ عشقی نیز اگرچه همانند عارف و نسیم شمال از موازین زبان و اسلوب درست سخن فارسی به دور بود، برخی او را از نظر سنت شکنی پیشوای سبک جدید دانسته اند. در این زمینه شعر سه تابلو مریم یا ایده آل عشقی را می توان گامی در مسیر نوجویی در ادب معاصر فارسی شمرد. شعر فرّخی یزدی و ابوالقاسم لاهوتی در این عصر اولین نمونه های گرایش به ادبیات کارگری و اندیشه های سوسیالیستی در شعر فارسی است. در این دوره انتقاد از ادبیات گذشته و تاختن به مضامین ادبی دورۀ بازگشت زمینه ساز تلاش برای نوآوری و نوگرایی بود که به بحث کهنه و نو منجر شد. تقی رفعت، جعفر خامنه ای، ابوالقاسم لاهوتی و بانو شمس کسمایی تلاش هایی برای شکستن قالب های سنتی شعر فارسی انجام دادند و سرانجام نیما یوشیج با انتشار شعر افسانه در ۱۳۰۱ش سرآغاز تحولی در شعر نو شد که در ۱۳۱۶ش با انتشار شعر ققنوس در قالب نو نیمایی یا شعر آزاد دارای وزن عروضی با کوتاه و بلندشدن مصراع ها و نامشخص بودن جای قافیه ها ابداع کرد. نیما توانست شعر فارسی را هم در قالب و هم در زبان و محتوا دگرگون کند. پس از نیما شاعران جوانی راه او را ادامه داد و شخصیت های برجسته ای چون مهدی اخوان ثالث، سهراب سپهری، فروغ فرخ زاد، احمد شاملو و ... شعر نو را هر کدام در مسیری به پیش بردند. شعر سپید که شعری آهنگین اما فاقد وزن عروضی بود و همانند شعر نیمایی جای مشخصی برای قافیه قائل نبود، قله های رفیعی را با سروده های احمد شاملو فتح کرد. و شعر موج نو که فاقد وزن و قافیه و آهنگ است و تنها داشتن جوهرۀ شعری را وجه تمایز شعر و نثر می داند در سروده های بیژن جلالی و احمدرضا احمدی بیشترین تشخص را پیدا کرد. البته شاعرانی همچون شهریار، امیری فیروزکوهی، مهدی حمیدی نیز در این دوران همچنان شعر سنتی را ادامه دادند و برخی مانند هوشنگ ابتهاج و شفیعی کدکنی در هر دو عرصه به سرودن پرداختند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار جریان های ادبی که به ادامۀ حرکت پیشین خود پرداختند، جریان ها و شاعرانی همسو با آرمان های انقلاب پا به عرصه نهادند که به عنوان شاعران انقلاب شناخته شدند که قیصر امین پور و حسن حسینی از شاخص ترین شاعران این جریان بودند. سرودن اشعاری در قالب های سنتی و زبان نو اگرچه در پیش از انقلاب اسلامی آغاز شده بود اما پس از انقلاب با سرعت و مقبولیت بیشتری ادامه یافت و به خصوص در غزل شاعرانی چون سیمین بهبهانی، محمدعلی بهمنی، حسین منزوی و بهمن صالحی آثار قابل توجهی ارائه کردند. این مسئله اگرچه در غزل چشمگیرتر و برجسته تر بود اما در قالب های دیگری مانند مثنوی، رباعی، دوبیتی و ... نیز تجربه های موفقی داشت. نثر دورۀ مشروطه نیز تحت تأثیر ترجمه های فرنگی تغییراتی کرد. مسالک المحسنین طالبوف، سیاحت نامۀ ابراهیم بیگ از زین العابدین مراغه ای از نخستین نمونه های گرایش به تغییر ادبیات داستانی در ایران است. چنان که مقالات چرند و پرند دهخدا نیز تحولی در طنزنویسی انتقادی در ایران بود. رمان های اجتماعی کسانی چون یحیی دولت آبادی، عباس خلیلی، مشفق کاظمی و صنعتی زاده تا حدّی براساس اصول فنّی داستان نویسی غربی بود. تا این که محمدعلی جمالزاده با انتشار مجموعۀ داستان های کوتاه ایرانی در ۱۳۰۱ش با نام یکی بود یکی نبود نام خود را به عنوان آغازگر سبک واقع گرایی در نثر معاصر و پدر داستان نویسی جدید ایران ثبت کرد. هم زمان با او نمایش نامۀ جعفرخان از فرنگ آمده از حسن مقدم به عنوان یکی از نخستین تجربیات نمایش نامه نویسی جدید در ۱۳۰۱ش ارائه شد. پس از جمالزاده کسانی چون صادق هدایت، بزرگ علوی، جلال آل احمد، صادق چوبک، غلامحسین ساعدی، سیمین دانشور، محمود دولت آبادی، هوشنگ گلشیری، ابراهیم گلستان هریک به تجربیاتی در زمینۀ داستان کوتاه و بلند دست یافتند. نیز ← داستان نویسی در ایران؛ داستان_پلیسی_در_ادبیات_ایران؛ نثر_فارسی؛ شعر معاصر
wikijoo: فارسی،_ادبیات