غَزالی، ابوحامد محمّد (طوس ۴۵۰ـ همان جا ۵۰۵ق)
غَزالی، ابوحامد محمّد
(یا: غزّالی؛ ملقب به: حجت الاسلام) متکلم، عارف و فقیه اصولی ایرانی. در خانواده ای فقیر و صوفی منش و دانش دوست به دنیا آمد و در زادگاهش از احمد بن محمد راذکانی دانش فقه را آموخت. سپس به گرگان، طوس و نیشابور رفت و از درس ابوالقاسم اسماعیل بن مسعدۀ اسماعیلی، یوسف نسّاج و امام الحرمین جوینی بهره گرفت تا بدان جا که دانش او مورد توجه نظام الملک قرار گرفت و در ۴۸۴ق به استادی مدرسۀ نظامیۀ بغداد برگزیده شد. در اوج شهرت دچار شک و دودلی شد و در ۴۸۸ق راهی زیارت خانۀ خدا شد و درپی آن به مدت ۱۰ سال در دمشق، قدس، الخلیل، قاهره و اسکندریه به تهذیب نفس و ریاضت های دشوار شرعی پرداخت. پس از بازگشت به بغداد به تدریس در خلوت اشتغال ورزید، تا آن که به درخواست فخرالملک جهت تدریس راهی مدرسۀ نظامیۀ نیشابور شد. پس از درنگی کوتاه در آن جا به خانۀ پدری اش در طوس بازگشت و همان جا درگذشت. غزالی، چه در مقام فقیه و متکلم (دورۀ نخست زندگی فکری اش) و چه درمقام عارف (دورۀ دوم) منتقد سرسخت تفکر عقلی بود، تا بدان جا که او را بزرگ ترین دشمن فلسفه دانسته اند. بخشی از انتقادات او به رویکرد فلسفی در کتاب المُنْقِذ مِنَ الضَلال او آمده است. غزالی در تمهید نقد فلسفه و علوم عقلی کتاب های معیارالعلم و مقاصدالفلاسفه را به رشتۀ تحریر درآورد و سرانجام تَهافُت الفلاسفه را در اشکالات عقلانی فلاسفه نگاشت. تأثیر این کتاب چنان بود که تا چند قرن حوزه های فلسفی افول کرد. غزالی افزون بر نقد عقل گرایی در فلسفه، به نقد حجیت عقل در علوم نقلی پرداخته و در کتاب المنخول به صراحت مبانی ابوحنیفه را موجب تغییر شریعت و انحراف اساسی در اسلام دانسته است. اما مهم ترین اثر غزالی احیاء علوم الدین به انگیزۀ بازنگری در مبانی شرعی با گرایشی صوفیانه است. این کتاب تأثیر ژرفی بر آثار و افکار پس از خود گذاشت، تا بدان جا که کسانی چون مولوی، ابن عربی، ملاصدرا، فیض کاشانی و بسیاری دیگر از آن بهره گرفته اند. این کتاب در اصل به زبان عربی بوده و در ۴ جلد به فارسی ترجمه شده است. فیض کاشانی ویراستی از این مجموعه را براساس آموزه های شیعی فراهم آورده و آن را المهجةالبیضاء نامیده است. از غزالی بیش از ۷۲ اثر، که انتساب آن ها بدو قطعی است، برجای مانده است. از دیگر آثارش: میزان العمل؛ کیمیای سعادت در اخلاق؛ المستظهری در ردّ باطنیه؛ جواهر القرآن؛ المستصفی در اصول؛ قسطاس المستقیم؛ الجام العوام عن علم الکلام؛ منهاج العابدین ، نصیحة الملوک.
غَزالی، ابوحامد محمّد
(یا: غزّالی؛ ملقب به: حجت الاسلام) متکلم، عارف و فقیه اصولی ایرانی. در خانواده ای فقیر و صوفی منش و دانش دوست به دنیا آمد و در زادگاهش از احمد بن محمد راذکانی دانش فقه را آموخت. سپس به گرگان، طوس و نیشابور رفت و از درس ابوالقاسم اسماعیل بن مسعدۀ اسماعیلی، یوسف نسّاج و امام الحرمین جوینی بهره گرفت تا بدان جا که دانش او مورد توجه نظام الملک قرار گرفت و در ۴۸۴ق به استادی مدرسۀ نظامیۀ بغداد برگزیده شد. در اوج شهرت دچار شک و دودلی شد و در ۴۸۸ق راهی زیارت خانۀ خدا شد و درپی آن به مدت ۱۰ سال در دمشق، قدس، الخلیل، قاهره و اسکندریه به تهذیب نفس و ریاضت های دشوار شرعی پرداخت. پس از بازگشت به بغداد به تدریس در خلوت اشتغال ورزید، تا آن که به درخواست فخرالملک جهت تدریس راهی مدرسۀ نظامیۀ نیشابور شد. پس از درنگی کوتاه در آن جا به خانۀ پدری اش در طوس بازگشت و همان جا درگذشت. غزالی، چه در مقام فقیه و متکلم (دورۀ نخست زندگی فکری اش) و چه درمقام عارف (دورۀ دوم) منتقد سرسخت تفکر عقلی بود، تا بدان جا که او را بزرگ ترین دشمن فلسفه دانسته اند. بخشی از انتقادات او به رویکرد فلسفی در کتاب المُنْقِذ مِنَ الضَلال او آمده است. غزالی در تمهید نقد فلسفه و علوم عقلی کتاب های معیارالعلم و مقاصدالفلاسفه را به رشتۀ تحریر درآورد و سرانجام تَهافُت الفلاسفه را در اشکالات عقلانی فلاسفه نگاشت. تأثیر این کتاب چنان بود که تا چند قرن حوزه های فلسفی افول کرد. غزالی افزون بر نقد عقل گرایی در فلسفه، به نقد حجیت عقل در علوم نقلی پرداخته و در کتاب المنخول به صراحت مبانی ابوحنیفه را موجب تغییر شریعت و انحراف اساسی در اسلام دانسته است. اما مهم ترین اثر غزالی احیاء علوم الدین به انگیزۀ بازنگری در مبانی شرعی با گرایشی صوفیانه است. این کتاب تأثیر ژرفی بر آثار و افکار پس از خود گذاشت، تا بدان جا که کسانی چون مولوی، ابن عربی، ملاصدرا، فیض کاشانی و بسیاری دیگر از آن بهره گرفته اند. این کتاب در اصل به زبان عربی بوده و در ۴ جلد به فارسی ترجمه شده است. فیض کاشانی ویراستی از این مجموعه را براساس آموزه های شیعی فراهم آورده و آن را المهجةالبیضاء نامیده است. از غزالی بیش از ۷۲ اثر، که انتساب آن ها بدو قطعی است، برجای مانده است. از دیگر آثارش: میزان العمل؛ کیمیای سعادت در اخلاق؛ المستظهری در ردّ باطنیه؛ جواهر القرآن؛ المستصفی در اصول؛ قسطاس المستقیم؛ الجام العوام عن علم الکلام؛ منهاج العابدین ، نصیحة الملوک.