عیلام، پادشاهی
(یا: پادشاهی عیلامیان) از حدود ۲۷۰۰ پ م آغاز شد و تا ۵۵۹پ م ادامه یافت. استان های امروزی خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس در سیطرۀ پادشاهی عیلام بودند و به نظر می رسد استان های امروزی کرمان، کهگیلویه و بویراحمد سردسیر، چهارمَحال و بختیاری و لرِستان هم در حوزۀ نفوذ سیاسی ـ اقتصادی آن قرار داشتند. پادشاهی عیلام به سه دورۀ کهن، میانه و جدید تقسیم می شود. کهن ترین پادشاهی شناخته شدۀ عیلام سلسلۀ اَوان یا آوان است که از آن دوازده نفر در شهر اوان یا آوان به قدرت رسیدند. در ۲۶۸۰پ م اِن مِبارا گی سی، شاه سلسلۀ اول کیش، در سومر از پیروزی بر اوان خبر می دهد. شاید کوری شَک اولین شاه سلسلۀ اوان باشد. به استثنای دوران سلطنت کوتیک این شوشی ناک، دربار پادشاهی عیلام از ادبیات سومری و اَکَدی استفاده می کرد. هم زمان با سلسلۀ اوان در خوزستان، سلسلۀ سیماش یا سی ماش کی شاید در لرستان امروزی حکومت می کرد. از سلسلۀ سیماش نیز دوازده تن در شهر سیماش بر تخت نشستند. شاید خُرَّم آباد امروزی همان سیماش باشد. اولین شاه سلسلۀ سیماش را گیرَنَّم معرفی می کنند. سلسلۀ سیماش موفق شد سلسلۀ سوم اور را در سومر سرنگون کند. سومین سلسلۀ پادشاهی در دوران عیلام کهن، سلسلۀ سوکَّل مَخ بود که از ۱۸۰۰ تا ۱۵۵۰پ م قدرت پادشاهی عیلام را در دست داشت. سلسلۀ سوکل مخ اتحادیه ای از امیران مستقل محلی عیلام بود که از میان خود حاکم بلندپایه ای را برای ادارۀ امور پادشاهی عیلام انتخاب می کردند. سوکل مخ در لغت یعنی پیامبر بزرگ یا نمایندۀ بزرگ. اولین خاندانی که در سلسلۀ سوکل مخ به قدرت رسید، خاندان اَپَرتی یا اَپارت بود. گویا اپرتی در ۱۸۵۰پ م در سیماش تخت سلطنت را غصب و ادعای خدایی کرده بود. پسر اپرتی، شیل هاها یا شیل هَه هَه نام داشت که خود را سوکل بزرگ اَنشان و شوش نامید. معروف ترین سوکل مخ عیلام کوتیرناهونتۀ کبیر بود که بعد از مرگ حَمورابی به بابِل تاخت و بت الهۀ نانا را به شوش آورد. آخرین سوکل مخ، کوک کیرواش از خاندان اپرتی بود که با مرگ وی دوران تاریک پادشاهی عیلام آغاز شد؛ دربارۀ این دوره اطلاعات تاریخی کافی در دست نیست. پادشاهی عیلام میانه در حدود ۱۴۵۰پ م آغاز شده و تا ۱۱۰۰پ م ادامه یافت. پس از سقوط سوکل مخ ها، کوری گال زوی دوم شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۴۵ـ۱۳۲۴پ م) شوش را اشغال می کند. پَهیر ایشَّن هم زمان با فرمانروایی نَزی مَروَتَش شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۲۳ـ ۱۲۹۸پ م) سلسلۀ جدیدی را در عیلام اساس نهاد. مقتدرترین شاهان عیلام میانه، شوتروک ناهونته و پسرش کوتیرناهونته بودند که بِینُ النَّهرِین را درهم کوبیدند و بابل را اشغال کردند. از دیگر سلاطین معروف پادشاهی عیلام میانه، اونتاش گال سازندۀ زیگورات چغازنبیل و تَپتی آهار بانی زیگورات هفت تپه یا همان کَبنَک هستند. هوت لوتوش این شوشی ناک واپسین شاه سلسلۀ پادشاهی عیلام میانه بود که با حمله نَبوکَدوری اوسوری پادشاه بابل ( ۱۱۲۴ـ۱۱۰۳پ م) سرنگون شد. شاید تا ۸۱۴پ م عیلام بخشی از متصرفات بابل بود. در ۸۱۴پ م با پیروزی شَم شی آداد پنجم شاه آشور ( ۸۲۳ـ۸۱۱پ م) بر شاه بابل، عیلام تحت سیطرۀ آشور قرار گرفت. اسناد بابلی در ۷۴۳پ م از به قدرت رسیدن هوم بان نیکاش اول (۷۴۳ـ۷۱۷پ م) خبر می دهند که او را اولین شاه سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام می شناسیم. هومبان نیکاش اول موفق شد سپاه سارگون دوم شاه آشور را از عیلام بیرون کند. آخرین شاه سلسلۀ جدید عیلام، هوم بان هال تاش بود که در ۶۴۰پ م شوش و خوزستان را به سپاه آشور بانی پال واگذار کرد. از تاریخ سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام تا ۵۵۹پ م یعنی سال به قدرت رسیدن کوروش هَخامَنِشی اطلاعاتی در دست نیست. شاید پس از شکست عیلام از آشور، سلسلۀ جدید عیلام دیگر توان مقابله با پارسیان تازه از راه رسیده را نداشت و سرانجام در امپراتوری پهناور هخامنشی مستحیل گشت.
(یا: پادشاهی عیلامیان) از حدود ۲۷۰۰ پ م آغاز شد و تا ۵۵۹پ م ادامه یافت. استان های امروزی خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس در سیطرۀ پادشاهی عیلام بودند و به نظر می رسد استان های امروزی کرمان، کهگیلویه و بویراحمد سردسیر، چهارمَحال و بختیاری و لرِستان هم در حوزۀ نفوذ سیاسی ـ اقتصادی آن قرار داشتند. پادشاهی عیلام به سه دورۀ کهن، میانه و جدید تقسیم می شود. کهن ترین پادشاهی شناخته شدۀ عیلام سلسلۀ اَوان یا آوان است که از آن دوازده نفر در شهر اوان یا آوان به قدرت رسیدند. در ۲۶۸۰پ م اِن مِبارا گی سی، شاه سلسلۀ اول کیش، در سومر از پیروزی بر اوان خبر می دهد. شاید کوری شَک اولین شاه سلسلۀ اوان باشد. به استثنای دوران سلطنت کوتیک این شوشی ناک، دربار پادشاهی عیلام از ادبیات سومری و اَکَدی استفاده می کرد. هم زمان با سلسلۀ اوان در خوزستان، سلسلۀ سیماش یا سی ماش کی شاید در لرستان امروزی حکومت می کرد. از سلسلۀ سیماش نیز دوازده تن در شهر سیماش بر تخت نشستند. شاید خُرَّم آباد امروزی همان سیماش باشد. اولین شاه سلسلۀ سیماش را گیرَنَّم معرفی می کنند. سلسلۀ سیماش موفق شد سلسلۀ سوم اور را در سومر سرنگون کند. سومین سلسلۀ پادشاهی در دوران عیلام کهن، سلسلۀ سوکَّل مَخ بود که از ۱۸۰۰ تا ۱۵۵۰پ م قدرت پادشاهی عیلام را در دست داشت. سلسلۀ سوکل مخ اتحادیه ای از امیران مستقل محلی عیلام بود که از میان خود حاکم بلندپایه ای را برای ادارۀ امور پادشاهی عیلام انتخاب می کردند. سوکل مخ در لغت یعنی پیامبر بزرگ یا نمایندۀ بزرگ. اولین خاندانی که در سلسلۀ سوکل مخ به قدرت رسید، خاندان اَپَرتی یا اَپارت بود. گویا اپرتی در ۱۸۵۰پ م در سیماش تخت سلطنت را غصب و ادعای خدایی کرده بود. پسر اپرتی، شیل هاها یا شیل هَه هَه نام داشت که خود را سوکل بزرگ اَنشان و شوش نامید. معروف ترین سوکل مخ عیلام کوتیرناهونتۀ کبیر بود که بعد از مرگ حَمورابی به بابِل تاخت و بت الهۀ نانا را به شوش آورد. آخرین سوکل مخ، کوک کیرواش از خاندان اپرتی بود که با مرگ وی دوران تاریک پادشاهی عیلام آغاز شد؛ دربارۀ این دوره اطلاعات تاریخی کافی در دست نیست. پادشاهی عیلام میانه در حدود ۱۴۵۰پ م آغاز شده و تا ۱۱۰۰پ م ادامه یافت. پس از سقوط سوکل مخ ها، کوری گال زوی دوم شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۴۵ـ۱۳۲۴پ م) شوش را اشغال می کند. پَهیر ایشَّن هم زمان با فرمانروایی نَزی مَروَتَش شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۲۳ـ ۱۲۹۸پ م) سلسلۀ جدیدی را در عیلام اساس نهاد. مقتدرترین شاهان عیلام میانه، شوتروک ناهونته و پسرش کوتیرناهونته بودند که بِینُ النَّهرِین را درهم کوبیدند و بابل را اشغال کردند. از دیگر سلاطین معروف پادشاهی عیلام میانه، اونتاش گال سازندۀ زیگورات چغازنبیل و تَپتی آهار بانی زیگورات هفت تپه یا همان کَبنَک هستند. هوت لوتوش این شوشی ناک واپسین شاه سلسلۀ پادشاهی عیلام میانه بود که با حمله نَبوکَدوری اوسوری پادشاه بابل ( ۱۱۲۴ـ۱۱۰۳پ م) سرنگون شد. شاید تا ۸۱۴پ م عیلام بخشی از متصرفات بابل بود. در ۸۱۴پ م با پیروزی شَم شی آداد پنجم شاه آشور ( ۸۲۳ـ۸۱۱پ م) بر شاه بابل، عیلام تحت سیطرۀ آشور قرار گرفت. اسناد بابلی در ۷۴۳پ م از به قدرت رسیدن هوم بان نیکاش اول (۷۴۳ـ۷۱۷پ م) خبر می دهند که او را اولین شاه سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام می شناسیم. هومبان نیکاش اول موفق شد سپاه سارگون دوم شاه آشور را از عیلام بیرون کند. آخرین شاه سلسلۀ جدید عیلام، هوم بان هال تاش بود که در ۶۴۰پ م شوش و خوزستان را به سپاه آشور بانی پال واگذار کرد. از تاریخ سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام تا ۵۵۹پ م یعنی سال به قدرت رسیدن کوروش هَخامَنِشی اطلاعاتی در دست نیست. شاید پس از شکست عیلام از آشور، سلسلۀ جدید عیلام دیگر توان مقابله با پارسیان تازه از راه رسیده را نداشت و سرانجام در امپراتوری پهناور هخامنشی مستحیل گشت.
wikijoo: عیلام،_پادشاهی