عیلام، تمدّن
تصویر یک زن عیلامی
تصویر یک زن عیلامی
تصویر یک زن عیلامی
از درخشان ترین تمدن های اولیۀ شرق میانۀ باستان، در جنوب غربی فلات ایران. بر پایۀ کاوش های باستان شناختی بیش از ۲هزار سال تاریخ مکتوب دارد. عیلامیان نام سرزمین خود را با خط میخی، «هِلتامْتْ» یا «هِتامتی» نوشته و آن را «اِلْتامْتْ» تلفظ می کردند. معنی التامت سرزمین خداست. سومریان و اَکَدیان به آن، نیم می گفتند؛ یعنی سرزمین بلند و مرتفع. کلمۀ عیلام، تلفظ عِبری التامت است و از تورات گرفته شده است. قلمرو جغرافیایی تمدن عیلام، استان های امروزی خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس بود و شاید استان های امروزی کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و لرِستان هم در حوزۀ نفوذ فرهنگی عیلام قرار داشتند. شاید لرستان امروزی هم، که سرزمین اقوام زاگروـ عیلامی بود، بخشی از عیلام به شمار می رفت. تمدن عیلام درشمار تمدن های عصر مفرغ آسیای غربی است که مراحل تکوین آن به حدود ۳۲۰۰پ م بازمی گردد؛ این دوره، عیلام آغازین نام دارد. شوش پایتخت و شهر مذهبی عیلام از حدود ۴۰۰۰پ م مسکونی بود و یکی از اولین شهرهای شرق میانۀ باستان است. اولین خطِ به کاررفته در قلمرو فرهنگ عیلام آغازین، خط تصویری عیلام آغازین الف بود. در حدود ۲۷۰۰پ م خط و زبان سومری در عیلام رواج یافت و این زمانی است که اسناد سومری از عیلامیان خبر می دهند. بعدها خط و زبان اَکَدی در عیلام رایج شد. تنها در دورۀ کوتاه مدت سلطنت کوتیک این شوشی ناک بود که خط هجایی عیلام آغازین ب به کار رفت. خط هجایی عیلام آغازین ب ۲۵۰۰ علامت داشت که بعدها تا ۷۰ علامت تقلیل یافت و کامل شد. در دورۀ پادشاهی میانۀ عیلام، خط میخی عیلامی به موازات خط اَکَدی توسعه یافت. کاوش های هفت تپۀ خوزستان نشان می دهد که خط میخی عیلامی در نظام آموزش و پرورش عیلام باستان کاربردی گسترده داشت. عیلامی زبانی اِلتِصاقی است که ساختار آن با ساختار زبان های گروه ترکی و اورال ـ آلتایی مقایسه می شود. تقویم عیلامیان از تقویم قمری بابلیان اقتباس شده بود. در کنار نظام اعداد شصتگان سومری از نظام اعداد اعشاری عیلامی هم استفاده می شد. نظام اعداد اعشاری رهاورد تمدن عیلام بود. بابلیان اعداد کسری ریاضیات خود را از ریاضیات عیلام اقتباس کرده بودند. عیلامیان خدایان متعدد و مظاهر طبیعت را می پرستیدند و تصویر خدایان بر روی صخره ها حجاری می شد و یا تندیس مفرغی آن ها را می ساختند. مشهورترین خدای عیلام، این شوشی ناک خدای شهر مقدس شوش بود و پس از وی هومبان خدای آسمان اهمیت داشت. الهگان مؤنث در مذهب عیلام جایگاهی والا داشتند و هنرمندان تندیس های کوچک برهنه و عریان الهگان مؤنث را از سفال یا مفرغ می ساختند؛ شاید تقدس عنصر مؤنث در مذهب عیلام بازتاب جامعه ای مادرسالار باشد. هنرهای حجمی و تصویری و معماری در تمدن عیلام در خدمت مذهب بودند؛ تندیس های خدایان، الهگان و شاهان و ملکه های عیلامی به معابد اهدا می شد. کاهنان معابد عیلامی نفوذ بسیار داشتند و شاهان عیلامی به افتخار خدایان، معابد و به ویژه زیگورات های بسیاری برافراشتند. معابد با کتیبه ها و آجرهای نوشته که مضمون آن ها دعا و نفرین بود آراسته می شد. آداب تدفین در عیلام متنوع بود: اموات را یا می سوزاندند یا در تابوت سفالین همراه با اشیای تدفینی در قبور می نهادند. شاهان و بزرگان و اشراف درون مقابر ساخته از آجر دفن می شدند و سعی بر این بود که مقابر به اماکن مقدس و معابد نزدیک باشد. هنرمند عیلامی به ترسیم نقوش حیوانی و افسانه ای گرایش داشت تا انسان؛ و به ویژه نقش مایۀ مار و بز بسیار مورد توجه بود. هنر حجاری و مجسمه سازی عیلام از سومر بسیار تأثیر پذیرفت. همچنین هنر ساخت آجرهای لعابدار و نوعی کاشی هم در عیلام توسعه یافت. مصریان باستان ساخت اسفنکس (ابوالهول) و سومریان ساخت ارابه را از عیلام آموختند. مهندسان عیلامی در صنعت هیدرولیک مهارت داشتند و سیستم آبرسانی و تصفیۀ آب زیگورات چُغازَنبیل، در معماری جهان باستان، یک شاهکار است. هنر شاهنشاهی هخامنشی از هنر مردمی ـ مذهبی عیلام بسیار تأثیر پذیرفت و زبان عیلامی نیز از زبان های رسمی شاهنشاهی هخامنشی بود.
تصویر یک زن عیلامی
تصویر یک زن عیلامی
تصویر یک زن عیلامی
از درخشان ترین تمدن های اولیۀ شرق میانۀ باستان، در جنوب غربی فلات ایران. بر پایۀ کاوش های باستان شناختی بیش از ۲هزار سال تاریخ مکتوب دارد. عیلامیان نام سرزمین خود را با خط میخی، «هِلتامْتْ» یا «هِتامتی» نوشته و آن را «اِلْتامْتْ» تلفظ می کردند. معنی التامت سرزمین خداست. سومریان و اَکَدیان به آن، نیم می گفتند؛ یعنی سرزمین بلند و مرتفع. کلمۀ عیلام، تلفظ عِبری التامت است و از تورات گرفته شده است. قلمرو جغرافیایی تمدن عیلام، استان های امروزی خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس بود و شاید استان های امروزی کرمان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و لرِستان هم در حوزۀ نفوذ فرهنگی عیلام قرار داشتند. شاید لرستان امروزی هم، که سرزمین اقوام زاگروـ عیلامی بود، بخشی از عیلام به شمار می رفت. تمدن عیلام درشمار تمدن های عصر مفرغ آسیای غربی است که مراحل تکوین آن به حدود ۳۲۰۰پ م بازمی گردد؛ این دوره، عیلام آغازین نام دارد. شوش پایتخت و شهر مذهبی عیلام از حدود ۴۰۰۰پ م مسکونی بود و یکی از اولین شهرهای شرق میانۀ باستان است. اولین خطِ به کاررفته در قلمرو فرهنگ عیلام آغازین، خط تصویری عیلام آغازین الف بود. در حدود ۲۷۰۰پ م خط و زبان سومری در عیلام رواج یافت و این زمانی است که اسناد سومری از عیلامیان خبر می دهند. بعدها خط و زبان اَکَدی در عیلام رایج شد. تنها در دورۀ کوتاه مدت سلطنت کوتیک این شوشی ناک بود که خط هجایی عیلام آغازین ب به کار رفت. خط هجایی عیلام آغازین ب ۲۵۰۰ علامت داشت که بعدها تا ۷۰ علامت تقلیل یافت و کامل شد. در دورۀ پادشاهی میانۀ عیلام، خط میخی عیلامی به موازات خط اَکَدی توسعه یافت. کاوش های هفت تپۀ خوزستان نشان می دهد که خط میخی عیلامی در نظام آموزش و پرورش عیلام باستان کاربردی گسترده داشت. عیلامی زبانی اِلتِصاقی است که ساختار آن با ساختار زبان های گروه ترکی و اورال ـ آلتایی مقایسه می شود. تقویم عیلامیان از تقویم قمری بابلیان اقتباس شده بود. در کنار نظام اعداد شصتگان سومری از نظام اعداد اعشاری عیلامی هم استفاده می شد. نظام اعداد اعشاری رهاورد تمدن عیلام بود. بابلیان اعداد کسری ریاضیات خود را از ریاضیات عیلام اقتباس کرده بودند. عیلامیان خدایان متعدد و مظاهر طبیعت را می پرستیدند و تصویر خدایان بر روی صخره ها حجاری می شد و یا تندیس مفرغی آن ها را می ساختند. مشهورترین خدای عیلام، این شوشی ناک خدای شهر مقدس شوش بود و پس از وی هومبان خدای آسمان اهمیت داشت. الهگان مؤنث در مذهب عیلام جایگاهی والا داشتند و هنرمندان تندیس های کوچک برهنه و عریان الهگان مؤنث را از سفال یا مفرغ می ساختند؛ شاید تقدس عنصر مؤنث در مذهب عیلام بازتاب جامعه ای مادرسالار باشد. هنرهای حجمی و تصویری و معماری در تمدن عیلام در خدمت مذهب بودند؛ تندیس های خدایان، الهگان و شاهان و ملکه های عیلامی به معابد اهدا می شد. کاهنان معابد عیلامی نفوذ بسیار داشتند و شاهان عیلامی به افتخار خدایان، معابد و به ویژه زیگورات های بسیاری برافراشتند. معابد با کتیبه ها و آجرهای نوشته که مضمون آن ها دعا و نفرین بود آراسته می شد. آداب تدفین در عیلام متنوع بود: اموات را یا می سوزاندند یا در تابوت سفالین همراه با اشیای تدفینی در قبور می نهادند. شاهان و بزرگان و اشراف درون مقابر ساخته از آجر دفن می شدند و سعی بر این بود که مقابر به اماکن مقدس و معابد نزدیک باشد. هنرمند عیلامی به ترسیم نقوش حیوانی و افسانه ای گرایش داشت تا انسان؛ و به ویژه نقش مایۀ مار و بز بسیار مورد توجه بود. هنر حجاری و مجسمه سازی عیلام از سومر بسیار تأثیر پذیرفت. همچنین هنر ساخت آجرهای لعابدار و نوعی کاشی هم در عیلام توسعه یافت. مصریان باستان ساخت اسفنکس (ابوالهول) و سومریان ساخت ارابه را از عیلام آموختند. مهندسان عیلامی در صنعت هیدرولیک مهارت داشتند و سیستم آبرسانی و تصفیۀ آب زیگورات چُغازَنبیل، در معماری جهان باستان، یک شاهکار است. هنر شاهنشاهی هخامنشی از هنر مردمی ـ مذهبی عیلام بسیار تأثیر پذیرفت و زبان عیلامی نیز از زبان های رسمی شاهنشاهی هخامنشی بود.
wikijoo: عیلام،_تمدن