علیشیر نوائی

لغت نامه دهخدا

علیشیر نوائی. [ ع َ رِ ن َ ] ( اِخ ) ( امیر... ) نام او علیشیربن الوس یا کیچکنه یا کیچینه یا کجکنه نوائی جغتائی و ملقب به نظام الدین است. وی از مشاهیر درباریان و وزرای سلطان حسین میرزا بایقرای گورکانی ( 875- 911 هَ. ق. ) و ازبزرگ زادگان خاندان جغتای بن چنگیزخان حاکم ماوراءالنهر و کاشغر و بلخ و بدخشان بود. او مردی نیکوصفت و دانشمند و شاعر بوده اشعار بسیاری به دو زبان فارسی وترکی جغتائی دارد به همین جهت مشهور به «ذواللسانین » بود. تخلص او در اشعار ترکی «نوائی » و در اشعار فارسی «فانی » یا «فنائی » است. وی در سال 844 هَ. ق. متولد شد و در خردسالی با سلطان حسین میرزا که همدرس وهم مدرسه بوده اند، عهد و پیمان بسته بودند که هر کدام به سلطنت برسد از حال دیگری تفقد نموده و فراموشش نکند. نوائی از آن پس بمنظور تحصیل معارف و کمالات خراسان و سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر را سیاحت کردو در آن میان گرفتار فقر و فاقه ای سخت شد. در این هنگام سلطان حسین میرزا در هرات به سلطنت نشست و به حکم همان پیمان قدیم ، امیر علیشیر را از سمرقند فراخوانده منصب مهرداری خود را به وی واگذار کرد و اندکی پس از آن امر صدارت را نیز به او داد و بزرگی مقامش به جایی رسید که هر یک از برادران و فرزندان سلطان ، ملازمت او را مایه شرف و افتخار خود میدانستند و سلطان نیز بی مشورت او به هیچ کاری اقدام نمی کرد. اما علیشیر با وجود این همه مشاغل ، از مطالعات علمی و تألیفات مختلف دست برنداشت و مجلس او مجمع علما و فضلای آن روزگار بود و کتابخانه وی نیز عمومی و مورد استفاده علاقمندان بود که از آنجمله خواندمیر مؤلف تاریخ حبیب السیر نیز از آن کتابخانه بهره ها برده است. سرانجام وی از امور دولتی استعفا داده منزوی گشت و با ملاعبدالرحمان جامی مصاحب شد و درویشی را بر همه امورترجیح داد. و در عین انزوا نیز مورد توجه سلطان حسین بوده و شاهزادگان موظف به استفاده از مجالس وی بودند. و عاقبت او به سال 906 یا 907 هَ. ق. درگذشت.
امیر علیشیر علاوه بر مقام علمی و تألیفات بسیاری که داشت ، از آنجاکه شخصی خیر و نیکوکار بود آثار خیریه بسیاری از او به جای مانده است که از آن جمله ایوان جنوبی صحن عتیق حضرت رضا ( ع ) و آب نهر خیابان مشهد، و مقبره فریدالدین عطار نیشابوری در نیشابور، و بقعه امیر قاسم الانوار در قریه لنگر میباشد و تعداد این آثار او را تا سیصد وهفتاد نوشته اند. از جمله تألیفات اوست :1- اربعین منظوم. 2- تاریخ انبیاء، به ترکی. 3- تاریخ ملوک عجم ، به ترکی. 4- ترجمة اللغة الترکیة بالفارسیة، که یک نسخه آن در کتابخانه رضوی موجود است. 5- خمسه نوائی ، که در تقلید و استقبال از خمسه نظامی سروده و آن پنج مثنوی است به زبان ترکی جغتائی به نامهای : حیرةالابرار، لیلی و مجنون ، فرهاد و شیرین ، سبعه سیاره ، سد اسکندری یا اسکندرنامه. 6- خمسةالمتحیرین ، و آن رساله ای است به زبان ترکی جغتائی در شرح حال عبدالرحمان جامی. و با در نظر گرفتن یک مقدمه ویک خاتمه و سه مقاله ، بدین نام خوانده شده است. 7- دیوان ترکی غزلیات ، که شامل چهار دیوان به نامهای : غرائب الصغر ( یا غرائب النوائب )، نوادرالشباب ، بدایع الواسط، و فوائدالکبر میباشد و آنها را بترتیب در خردسالی و جوانی و سن کمال و سالخوردگی و انزوا نظم کرده است. 8- دیوان فارسی ، محتوی شش هزار بیت. 9- سراج المسلمین. 10- عروض ترکی. 11- مثنوی لسان الطیر. 12- مجالس النفائس ، که تذکره ای است به ترکی در شرح حال قریب به سیصد و پنجاه تن از بزرگان و شعرای معاصر خود. ودو ترجمه آن در تهران به چاپ رسیده است. 13- محاکمةاللغتین ، در محاکمه دو زبان ترکی و فارسی. و به چندین دلیل اولی را کاملتر از دومی دانسته است. 14- محبوب القلوب. 15- مفردات ، در معمی. 16- منشآت ترکی. 17-منشآت فارسی. 18- نسائم المحبة، که ترجمه ترکی نفحات الانس جامی است. 19- نظم الجواهر. ( از ریحانة الادب از مجمعالفصحاء ج 1 ص 41 و قاموس الاعلام ج 6 ص 3195 ولغات تاریخیه و جغرافیه احمد رفعت ج 7 ص 53 و تذکره نصرآبادی ص 470 و فهرست کتابخانه سپهسالار تهران ). و نیز رجوع به مآخذ ذیل شود: حبیب السیر چ خیام ج 4ص 137 و 159 و... دستورالوزراء خواندمیر ص 397 و 404 و... الذریعه آقابزرگ ج 9 ص 804. ترجمه مجالس النفائس ، در مقدمه آن و ص 244. مجالس العشاق. تحفه ٔسامی ص 179. مرآة الخیال ص 172. فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی ج 3 ص 367.

پیشنهاد کاربران

بپرس