علی بن حسین مسعودی هذلی

[ویکی فقه] ابو الحسن علی بن حسین بن علی بن عبدالله هذلی، متکلم، مورخ و جغرافی دان بزرگ اسلامی، از نوادگان عبدالله بن مسعود، صحابی بزرگ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم) است و به همین دلیل به مسعودی مشهور شد. و دارای تألیفات با ارزش زیادی هستند که مورد توجه بزرگان می باشد. او بیش از ۲۵ سال در سفر بوده به خاطر همین شخصیت جهانی پیدا نموده است.
تاریخ دقیق ولادت مسعودی مشخص نیست. آن چه مسلم است این که وی در سال های نیمه دوم قرن سوم هجری متولد شده است و از روی نشانه ها چنین به دست می آید که سال تولد او حدود (۲۶۰ هـ . ق) بوده است؛ زیرا وی در سال (۳۰۰ هـ . ق) عازم سفری پژوهشی به بلاد مختلف اسلامی شد و بنابر تصریح شرح حال نویسان، وی در آن زمان مردی کامل بوده است و از طرفی او در حدود همان سال (۳۰۰ هـ . ق) با برخی از بزرگان اسلام و اهل کتاب به مناظره و مباحثه علمی پرداخته است و مسلم است که عزم سفری طولانی و پرحادثه و توانایی علمی جز از یک مرد کامل که در حدود ۴۰ سالگی محقق می شود صورت نمی پذیرد. بنابراین می توان حدث زد که مسعودی، حدود سال (۲۶۰ هـ . ق) متولد شده است. در شهر بابل عراق به دنیا آمد و دوران کودکی خود را در آن جا سپری کرد. و در همانجا نیز رشد و نموی کرد. او از نوادگان عبدالله بن مسعود، صحابی بزرگ رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلّم)، بود و به همین دلیل به مسعودی مشهور شد. عبدالله در زمان خلافت عثمان و همزمان با سفر بسیاری از صحابه به شهرهای مفتوحه، به عراق آمد. در عراق منزلت بالایی یافت و به همین دلیل مردم از مواضع او در مقابل عثمان دفاع می کردند. برخورد خشونت آمیز عثمان با وی از عوامل انقلاب مردم عراق علیه عثمان شمرده می شود. خاندان ابن مسعود سالیان درازی در عراق زیستند و با پرهیز از ورود به مسایل سیاسی در عصر خلفای اموی و عباسی به مسایل علمی و فرهنگی پرداختند. آنان بغداد را برای سکونت در روزگار منصور انتخاب کردند. بغداد در زمان مسعودی از مهمترین مراکز علمی جهان اسلام به شمار می رفت و این فرصت مناسبی برای فراگیری علم و دانش وی بود. علاوه بر آن، خاندان او نیز اهتمام ویژه ای به دانش اندوزی وی داشتند.
تحصیلات
شرح حال نویسان در مورد مکان، زمان و چگونگی تحصیلات مسعودی، اطلاعات زیادی ننگاشته اند؛ ولی از لابلای گفتار آنان در مورد معرفی شخصیت علمی و آثار او و نیز تصریح و یا اشاره خود مسعودی در کتاب هایش به خوبی می توان به دست آورد که وی برای یادگیری علوم دینی در سال های نوجوانی راهی بغداد شده است. علت هجرت او نیز این بود که بغداد در آن زمان مرکز علم و فرهنگ به شمار می رفت و عالمان و فقیهان بزرگی در آن شهر سکونت داشتند و مسعودی برای دستیابی به علم و کمال با اشتیاق کامل به آن سامان شتافته است. هوش سرشار، روحیه جستجوگری فراوان، انگیزه قوی برای یادگیری و پشتکار از پشتوانه های تحصیلی اوست. وی دست کم دو دهه از عمر خود را در شهر بغداد در پی یادگیری علوم مختلف اسلامی سپری کرد و با جدیت هر چه تمام تر به پژوهش و تعمق در رشته های مختلف؛ مثل ادبیات عرب، کلام، حدیث، فقه، اصول، فلسفه و تاریخ پرداخت. وی بعد از سال ها تحصیل و تحقیق به درجات عالی علمی نایل آمد. او در شناخت اخبار و روایات دارای مهارتی بسزا شد و در فقه و اصول نیز به درجه اجتهاد نایل آمد. وی در کلام و فلسفه به ویژه تاریخ، به اطلاعات بسیار دست یافت به طوری که اعجاب عالمان و اندیشمندان عصر خود و آینده را برانگیخت.مقام بلند علمی و جامعیت او در علوم مختلف اسلامی و سایر رشته های علمی رای بشری بر دانشمندان علم رجال و تراجم جایگاه ویژه ای است؛ از این رو آن ها با اوصاف و عبارت هایی چون دانشمند کامل، پژوهشگر ماهر، فیلسوف، متکلم، فقیه، اصولی، محدث، رجالی، منجم، مورخ، جغرافی دان و ... از مقام علمی او تجلیل کرده اند. آیت الله مرعشی نجفی در تقریظ ترجمه کتاب «اثبات الوصیه لعلی بن ابی طالب (علیه السلام) که توسط محمدجواد نجفی نوشته شده در وصف مسعودی و کتابش می نویسد: آن کتاب، نوشته علامه، پیشوا، اقدم، ثقه و امین، شیخ ابوالحسن علی بن حسین مسعودی هذلی متوفای (۳۴۶ هـ . ق) است. تحصیلات مسعودی را می توان به دو مرحله تقسیم کرد:مرحله اول، از ابتدای نوجوانی تا قبل از سال (۳۰۰ هـ . ق) عمده تحصیلات او در شهر بغداد صورت گرفته است و مرحله دوم، از سال (۳۰۰ هـ . ق) تا سال ۳۳۲ که مدام در سیر و سیاحت بوده است. این مرحله به منزله تکمیل یافته ها و پژوهش بیشتر در علوم مختلف به حساب می آید. وی در این سال ها نه مکان خاصی را مرکز تحصیل خود قرار داد و نه استاد مشخصی؛ بلکه در هر شهری از شهر های جهان اسلام که وارد می شد از شرق گرفته تا غرب آن، مثل: عراق، ایران، هند، مصر و ... هر استاد و دانشمندی را می یافت مدتی نزد او توقف کرده از دانش او بهره می برد.
سفرهای علمی
مسعودی علاوه بر بهره گیری از علوم مختلف مانند لغت، ادبیات، فقه، تاریخ، جغرافیا و فلسفه به زبان های فارسی، هندی، یونانی، رومی و سریانی آشنا شد. کسب دانش بیشتر و آشنایی بهتر با فرهنگ های مختلف، او را برای سفر به نقاط مختلف جهان علاقه مند کرد. با اینکه در آن زمان دولت های مستقل حکومت داشتند ولی وحدت اسلامی همچنان بر مرزهای سیاسی چیره بود و در مجموع مملکتی به نام «مملکت اسلام» را تشکیل می دادند که هر مسلمانی می توانست آزادانه در محدوده جغرافیایی این مملکت از نقطه ای به نقطه دیگر سفر کند.دلیل دیگری که مسعودی را به ترک بغداد وادار کرد، اوضاع نابسامان سیاسی بغداد و تسلط ترکان بر خلفای عباسی بود. او در طی این سفرها می توانست آزادانه و به دور از چالش های سیاسی، تاریخ خلفای عباسی را تدوین کند و به همین منظور به فارس، کرمان، اصطخر، هند، ملتان و منصوره سفر کرد و از آنجا به کنبایه، صیمور، بومبای و سیلان رفت و سپس سفر دریایی خود را به شهرهای چین آغاز کرد و پس از بازدید از ماداگاسکار و زنگبار به عمان بازگشت. او همچنین سفری به آذربایجان و گرگان و از آنجا به مناطق شام و فلسطین کرد. با دیداری از مرزهای شام به بصره آمد و دوباره به شام بازگشت و برای مدتی در دمشق اقامت نمود.با اینکه مسعودی به زادگاه خود عشق می ورزید، شهرهای عراق را می ستود و ویژگی های آنها را یادآور می شد ولی مصر را به دو دلیل برای اقامت برگزید: یکی چالش های سیاسی بغداد که دستاورد سلطه نیروهای غیرعرب بود و دیگری امنیت، آسایش و نهضت علمی- فرهنگی مصر که محصول حکومت اخشیدی ها به شمار می آمد.مسعودی کتاب «مروج الذهب» را در مصر منتشر کرد و تا پایان عمر در آنجا زیست. او بیان داشته که تالیف کتاب «مروج الذهب» را در سال ۳۳۲ ه شروع کرده و در سال ۳۳۶ ه. در فسطاط به پایان رسانده است. همچنین یادآور شده که در سال ۳۴۲ ه. نسخه اول کتاب «التنبیه و الاشراف» را تدوین نموده و در سال ۳۴۵ ه. بر آن کتاب اصلاحات و اضافاتی داشته است.
ویژگی تحصیلی و سفرها
...