علم الهدی مرتضی بن داعی

[ویکی نور] «مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی» مؤلف «تبصرة العوام» شناخته شده نیست فقط آنچه مسلّم است، آن است که وی عالمی شیعی و اهل خراسان و در قرن ششم و هفتم می زیسته است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست.
مؤلف در ص 183 کتاب دربارۀ اسماعیلیه می گوید: «بعد از آن ملوک مصر منقطع شدند و اتباع حسن تا زمان ما هنوز باقی اند.» و چنانکه می دانیم قلع ریشه اسماعیلیه توسط هلاکو در تاریخ 653- 654 ه‍.ق بوده، پس مؤلف می بایست در همین دوران در قید حیات بوده باشد.
وی همچنین از فخر رازی که در سال 543 یا 544ق در ری متولد شده و در سال 606ق در هرات فوت کرده به میان می آورد و از مجالس وعظ و تذکیر وی در جامع خوارزم یاد می کند اگر سن امام فخر را در ایام وعظ و تذکیر در حدود 35 یا 40 سال فرض کنیم، واقعه ای که ابن داعی از آن یاد می کند با حدود سنه 580 یا یکی دو سه سال پیشتر یا پس تر مقارنت دارد و این نشان گر آن است که وی در همان دوران می زیسته است. آنچه در بالا ذکر شد حاصل پژوهش دکتر عباس اقبال در مقدمه کتاب است اما در هیچ جای کتاب به صراحت نامی از مؤلف نیامده است و همین امر سبب شده که «تبصرة العوام» را به اشخاص مختلفی با همین نام یا مشابه آن مانند سید مرتضی علم الهدی، و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند.
البته انتساب کتاب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی را نمی توان تأیید کرد زیرا وی و برادرش ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجبالدین رازی(متوفای بعد از 585 ق)بوده اند اما منتجبالدین در آثار خود هیچ اشاره ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم داعی نمی کند.
از دیگر کتابهای مؤلف تبصرة العوام می توان از الفصول التامة فی هدایة العامة ونیز نزهة الکرام و بستان العوام نام برد که به عربی نوشته شده اند.چنانکه از عنوان این سه کتاب برمی آید و خود مؤلف نیز در آخر نزهة الکرام اشاره کرده، وی برای ترویج مذهب شیعی و برای تودۀ عوام کتاب می نوشته است.