علت العلل

علّتُ العِلَل
در اصطلاح فلسفه و کلام، علتی که در رأس نظام علّی و معلولی جهان قرار دارد و همۀ علت ها علت بودن خود را از او می گیرند، خداوند هستی بخش. در براهین فلسفیِ مربوط به ابطال دور و تسلسل، وجود علت العلل ثابت می شود. علت العلل به معنای ریشه و اساس و مبدأ و منشأ جهان است. علت العلل عاملی از عوامل یا علتی از علت ها نیست، بلکه عامل عامل ها و ریشۀ فاعل هاست یعنی آن چیزی که هر عاملی و هر فاعلی، عامل بودن و فاعل بودن خود را از او کسب کرده است. برای دریافت صحیح نظر حکما در این زمینه، باید به یک نکته اساسی در این زمینه توجه کرد. آن نکته اساسی این است که نباید علت العلل را به عنوان علتی در رأس علت و معلول های زمانی درنظر گرفت یعنی، نباید چنین پنداشت که اگر سلسله علت ها و معلول ها را در مسیر زمان پی بگیریم و مرتباً به عقب برگردیم، به جایی می رسیم که علت العلل در آن جا و در آن زمان، سلسله علت ها و معلول ها را به حرکت درآورده و به این ترتیب پیدایش جهانِ پدیده ها آغاز شده است. به دیگر سخن، علت العلل را نباید در آغاز زمان و جهان ـ در آن زمان های دور دست ـ جست وجو کرد. علت العلل علّتی است که در همین لحظه و در هر لحظه دیگری، اصل و اساس علّت هاست و سلسلۀ علت ها در وجودِ خویش متکی بر آن است و جدایی آن از علت العلل به مثابۀ نیستی و زوال آن است. حکما در توضیح این مسئله می گویند که رابطۀ بین معلول با علت تامۀ آن، رابطه ای ضروری است و انفکاک معلول از علت تامّه محال است، لذا نمی توان بین علت تامه (و نه علّت ناقصه) و معلول آن فاصلۀ زمانی قائل شد و علت تامه را زماناً مقدم بر معلول شمرد (اصل همزمانی علت و معلول). تقدم علت تامه بر معلول، تقدم ذاتی است (مانند تقدم حرکت دست بر حرکت انگشتری که در آن است). بنابراین سلسلۀ علت ها و معلول ها در هر لحظه متکی به علتی است که خود علت ندارد (← تسلسل). علت العلل را علت نخستین یا علت اولی نیز می گویند. قید نخستین در این جا به لحاظ ذات است نه زمان. جست وجوی خدا در آغاز خلقت، در بین دانشمندان اروپایی در قرون اخیر نیز وجود داشته است. نیوتون و پیروان او معتقد بودند که خدا جهان را خلق کرد و دیگر نیازی به مداخلۀ خدا در دستگاه آفرینش نیست، جز این که هرچند گاهی یک بار انرژی زوال یافتۀ جهان را با تزریق انرژی در آن، جبران نماید (در آن زمان هنوز نظریه بقای ماده و انرژی مطرح نشده بود) امّا دئیست ها بر آنان خرده گرفته و عقیده داشتند که خداوند جهان را چنان مستحکم آفریده است که نیازی به «تعمیر» مجدد ندارد و لذا هیچ گونه ارتباطی بین خدا و طبیعت نیست. آنان خدای نیوتون و امثال او را به ساعت ساز ناشی تشبیه می کردند که هرچند گاهی ناچار از تعمیر ساعت خودساخته است. قرآن کریم نظریۀ جست وجوی خدا صرفاً در آغاز خلقت را به یهود نسبت داده و آن را به شدت طرد و نفی می کند (مائده، ۶۴).