علامه دوانی. [ ع َل ْ لا م َ دَ ] ( اِخ ) نام او بصورتهای مختلف ابن اسعد، ابن سعد، سعدالدین اسعد کازرونی دوانی صدیقی ، آمده است. ولی شهرت وی همه جا به علامه دوانی است. نسب او به ابوبکر خلیفه میرسد و از احفاد محمدبن ابوبکر است. وی حکیمی بود کامل و متکلم و محقق و شاعر و منطقی که در تمام علوم متداول زمان خود خصوصاًدر عقلیات وارد و مرجع استفاده افاضل روم و خراسان و ترکستان بود. وی در عهد سلطان ابوسعید تیموری مدتی قضاوت فارس را به عهده داشت. وی در ابتدا شافعی مذهب بوده و عاقبت به شیعه گرویده است. وفات او را به اختلاف بین سالهای 902 و 928 هَ. ق. ذکر کرده اند که 907 یا 908 به یقین نزدیک تر است. تألیفات وی را از صد متجاوز دانسته اند که برخی از آنها بدینقرار است : 1- اثبات الواجب الجدید. 2- اثبات الواجب القدیم ، که آن را بنام سلطان محمد فاتح ( متوفی در 886 ) تألیف کرده است. 3- اخلاق جلالی ، که نام آن لوامع الاشراف فی مکارم الاخلاق است. 4- استکاکات الحروف و طبایعها و اعدادها و ما یتعلق باعداد الحروف من المسائل الموسومة «ارثماطیقی ». 5- افعال العباد، که در سال 1315 هَ. ق. در ضمن مجموعه ای بنام کلمات المحققین چاپ شده است. 6- افعال اﷲ تعالی. 7- انموذج العلوم ، که حاوی تحقیقاتی در بعضی از مسائل حدیث و فقه و اصول و طب و تفسیر و کلام و هیئت و هندسه و منطق و ارثماطیقی و بعضی خلافیات است. 8- الانوار الشافیة. 9- تحفه روحانی ، در علم حروف و خواص و اسرار آنها. 10- التصوف و العرفان. 11- تفسیر آیه کلوا و اشربوا و لاتسرفوا، که آیه 29 از سوره اعراف ( 7 ) است. 12- تفسیر سوره اخلاص.13- تفسیر سوره جحد ( قل یا أیها الکافرون ). 14- تنویر المطالع جدید، که حاشیه ای است بر حاشیه جدید میر صدرالدین دشتکی بر شرح مطالع قطب الدین رازی. 15- تنویر المطالع قدیم ، و آن حاشیه ای است بر حاشیه قدیم دشتکی بر شرح مطالع رازی. 16- التوحید. 17- الجبر و الاختیار. 18- حاشیه تحریر القواعد المنطقیة فی شرح الشمسیة. و این کتاب تحریر، همان شرح قطب الدین رازی بر شمسیه نجم الدین کاتبی است. 19- حاشیه أجدّ بر شرح تجرید قوشچی. 20- حاشیه جدید بر شرح تجرید قوشچی. 21- حاشیه قدیم بر شرح تجرید قوشچی. در الذریعة آرد که دو شرح جدید و أجدّ در کتابخانه رضویه موجود است. و در معجم المطبوعات گوید که حاشیه شرح قوشچی در اسلامبول چاپ سنگی شده ، ولی معلوم نیست که کدام یک از این سه شرح است. 22- زوراء، در حکمت ، که در قاهره به چاپ رسیده است. 23- شرح تهذیب المنطق ، که نام آن العجالة است و در لکنهور با چند رساله دیگر یک جا چاپ شده است. 24- شرح العقائد العضدیة، که در اسلامبول پترزبورغ چاپ شده است. 25- شرح هیاکل النور شهاب الدین یحیی سهروردی. 26- نور الهدایة. ( از ریحانة الادب ج 2 ص 26 از روضات الجنات ص 162 و هدیة الاحباب ص 136 و قاموس الاعلام ج 3 ص 1824 و لغات تاریخیة و جغرافیةاحمد رفعت ج 3 ص 248 و مجالس المؤمنین ص 167 و نور سافر ص 133 و آثار عجم ص 309 و الذریعة ). شیخ علی دوانی قمی نیز کتابی در احوال وی تألیف و چاپ کرده است.
