عروض

[ویکی فقه]
...

[ویکی اهل البیت] عروض؛ بحر؛ تفاعیل عروضی؛ زحاف؛ علت
عروض علمی است که شعر صحیح از ناصحیح به وسیله آن شناخته می شود.در ضمن آخرین تفعیله از مصرع اول را عروض می گویند.
موضوع علم عروض تفاعیل عروضی می باشد که معیاری است برای شناخت بحور شعری و تشخیص اوزان شعر و عوارضی که بر آنها وارد می شود.
خلیل بن احمد فراهیدی برای نخستین بار وزن کمّی را، که قرن ها پیش از او در زبان های سانسکریت و هند واروپایی تدوین شده بود، بر زبان عربی منطبق کرد. بنابراین واضع علم عروض خلیل بن احمد فراهیدی است که پانزده بحرکشف کرد. پس از او اخفش اوسط یک بحر بر آنها افزود. این شانزده بحر تاکنون برای سنجش اشعار عرب به قوت خود باقی است.
به هر یک از وزن شعرها یک تفعیله عروضی می گویند. هر تفعیله از بخشهای کوچک تری تشکیل شده است به نام سبب و وتد. گاهی در سبب ها و وتدها تغییراتی به وجود می آید و آن تغییرات بر دو قسمند: ا- زحاف ها که فقط در سبب ها رخ می دهد. 2- علل ها که هم در سبب ها و هم در وتدها رخ می دهد. زحاف بر دو نوع است: زحاف مفرد و زحاف مرکب. علت نیز بر دو نوع است: علت زیادت و عفت نقص تفعیله های عروضی ده تا هستند: فعولن، مفاعیلن، فاعلتن فاعلاتن، فاع لاتن، فاعلن، مستفعلن، مستفع لن، متفاعلن، مفعولات، از تکرار تفعیله ها یا در کنار هم قرار گرفتن بعضی از آنها بحور شعری بدست می آید که عبارتند از : طویل، مدید، بسیط، وافر، کامل، هزج، منسرح،خفیف، مضارع، مقتضب، مجتث، متقارب، متدارک.
دکتر محمود خرسندی، "در آمدی بر عروض عربی" مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران،(بهار 1382): ص 51 تا 68، در دسترس در مجلات تخصصی نور،بازیابی : 4مهر ماه 1392

عَروض (prosody)
فنی که دربارۀ قواعد سنجش وزن شعر عربی و فارسی بحث می کند. وزن شعر فارسی و عربی که در عروض مورد بحث قرار می گیرد، وزن کمّی است که در آن ترتیب و امتداد هجاها در مصراع ها یکسان است. عروض را فعول در معنای مفعول دانسته اند و می گویند وجه تسمیه آن است که شعر را بر این فن عرضه می کنند تا وزن درست یا نادرست آن مشخص شود. از این رو عروض نامیده شده و عروض، معیار و میزان درستی وزن شعر فارسی و عربی است. ابداع کنندۀ فن عروض را خلیل بن احمد فراهیدی دانشمند قرن ۲ق می دانند. ابوریحان بیرونی معتقد است که خلیل بن احمد اصول علم عروض را از قواعد شعر هندی گرفته است. شباهت اصول عروض هندی که چَندَ نام دارد با عروض خلیل بن احمد، این نظر را تقویت می کند. ایرانیان برای سنجش شعر فارسی، به تناسب نیاز شعر فارسی، تغییراتی در عروض عربی دادند و آن را به کار بردند. از آن جا که نظم و تناسب هجاهای کوتاه و بلند در شعر فارسی دقیق تر و صریح تر از زبان و شعر عربی است، اوزان عروضی در شعر فارسی نسبت به عربی گسترش بیشتری یافت. قواعد عروض خلیل بن احمد خاص اوزان شعر عرب است و اوزان شعر عرب ویژگی های خود را دارد و تعداد آن ها بسیار کمتر از اوزان شعر فارسی است. خواجه نصیرالدین طوسی اوزان شعر عرب را ۶۳ و اوزان شعر فارسی را ۱۹۹ وزن می دانست. البته اوزان عروض فارسی با داشتن حدود ۳۵۰ وزن در تنوع وزن ها، نظم، دقت و خو ش آهنگی در جهان بی نظیر است. اصول عروض خلیل بن احمد قرن ها مورد استفادۀ ادبای ایرانی بود. از مهم ترین کتاب های عروض فارسی کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم از شمس الدین محمد بن قیس رازی است. عروض خلیل بن احمد که دراصل براساس شعر عربی ابداع شده بود قابلیت انطباق با شعر فارسی را نداشت. دکتر پرویز ناتل خانلری با توجه به ویژگی های زبان فارسی، که در آن کمیت هجاها اساس وزن شعر است، نظام عروضی نوینی را پایه گذاری کرد که به عروض جدید، عروض علمی و عروض خانلری معروف شده است. استاد ابوالحسن نجفی امروزه از صاحب نظران برجستۀ عروض است.