[ویکی فقه] عرفان عملی، بخشی از عرفان است که روابط و وظایف انسان را با خود، جهان و خدا بیان می کند. این بخش از عرفان سیر و سلوک نامیده می شود، در عرفان عملی، حالات و مقامات انسان را در سیر به سوی حق از اولین منزل به نام «یقظه» تا وصول به حق که آخرین منزل است بیان می شود.
درباره تعداد مقامات در مسیر سلوک، اتفاق نظری وجود ندارد و اصولاً در آغاز تصوف، مقامات ثابت و محدود وجود نداشت و تعالیم هر طریقتی به شیخ آن باز می گشت و همین عامل باعث اختلاف طریقت های عرفانی شد. بعدها، سهروردی چهار مقام اصلی ایمان، توجه، زهد در دنیا و عبادت خدا و نیز چهار مقام فرعی، کم گویی و کم خوری و کم خوابی و اعتزال از مردم را مطرح کرد. برخی دیگر ده مقام و عده ای ۱۷ مقام ذکر کردند. خواجه نصیر الدین طوسی، شش باب اصلی را مطرح می کند و هر یک را به ۶ فصل تقسیم می کند که هر یک نام مقامی است به جز باب آخر که فناست و آن را قابل تکثیر نمی داند. در واقع وی ۳۱ مقام را بیان کرده است. مهمترین اثر در عرفان عملی، منازل اسایرین خواجه عبدالله انصاری است که ۱۰ مرحله اصلی دارد و هر یک از آنها نیز به ۱۰ مرحله تقسیم می شوند. ده باب اصلی عبارتند از: بدایت ها، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، وادی ها، احوال، ولایات، حقایق، نهایات، و آخرین مقام از آخرین مرحله را توحید می داند که هدف عارف است.
تفاوت عرفان عملی و اخلاق
چنان که گفته اند موضوع علم اخلاق، نفس انسان از حیث اتصاف به صفات مختلف و ملکات مذموم و ممدوح می باشد و مسائل آن نیز شامل همان صفات و ملکات و تبیین حقایق و روابط آن صفات و انشعاب برخی از برخی دیگر و علل حصول ملکات و یا چگونگی زوال آن صفات می باشد. در حالی که موضوع عرفان عملی و مسائل آن حیطه دیگری دارد و به بحث از روابط انسان با خود، جهان و خدا می پردازد و فقط سیستم های اخلاقی مذهبی روابط انسان با خدا را در نظر قرار می دهند و سایر مکاتب اخلاقی چنین نیستند. ثانیاً اخلاق، ساکن است در حالی که عرفان نوعی حرکت و پویایی است و نقطه آغاز و پایان دارد. و صراطی وجود دارد که باید پیموده شود و طی هر منزلی بدون طی منزل قبلی ناممکن است ولی در اخلاق نیازی به این که ترتیبی در اتصاف به فضایل اخلاقی باشد نیست. و بالاخره عناصر روحی اخلاقی محدود به معانی و مفاهیمی هستند که غالباً شناخته شده اند ولی عناصر روحی عرفانی بسیار گسترده تر و وسیع تر است که در خلال مجاهدات حاصل می شود و مردم از این احوال بی خبرند.
درباره تعداد مقامات در مسیر سلوک، اتفاق نظری وجود ندارد و اصولاً در آغاز تصوف، مقامات ثابت و محدود وجود نداشت و تعالیم هر طریقتی به شیخ آن باز می گشت و همین عامل باعث اختلاف طریقت های عرفانی شد. بعدها، سهروردی چهار مقام اصلی ایمان، توجه، زهد در دنیا و عبادت خدا و نیز چهار مقام فرعی، کم گویی و کم خوری و کم خوابی و اعتزال از مردم را مطرح کرد. برخی دیگر ده مقام و عده ای ۱۷ مقام ذکر کردند. خواجه نصیر الدین طوسی، شش باب اصلی را مطرح می کند و هر یک را به ۶ فصل تقسیم می کند که هر یک نام مقامی است به جز باب آخر که فناست و آن را قابل تکثیر نمی داند. در واقع وی ۳۱ مقام را بیان کرده است. مهمترین اثر در عرفان عملی، منازل اسایرین خواجه عبدالله انصاری است که ۱۰ مرحله اصلی دارد و هر یک از آنها نیز به ۱۰ مرحله تقسیم می شوند. ده باب اصلی عبارتند از: بدایت ها، ابواب، معاملات، اخلاق، اصول، وادی ها، احوال، ولایات، حقایق، نهایات، و آخرین مقام از آخرین مرحله را توحید می داند که هدف عارف است.
تفاوت عرفان عملی و اخلاق
چنان که گفته اند موضوع علم اخلاق، نفس انسان از حیث اتصاف به صفات مختلف و ملکات مذموم و ممدوح می باشد و مسائل آن نیز شامل همان صفات و ملکات و تبیین حقایق و روابط آن صفات و انشعاب برخی از برخی دیگر و علل حصول ملکات و یا چگونگی زوال آن صفات می باشد. در حالی که موضوع عرفان عملی و مسائل آن حیطه دیگری دارد و به بحث از روابط انسان با خود، جهان و خدا می پردازد و فقط سیستم های اخلاقی مذهبی روابط انسان با خدا را در نظر قرار می دهند و سایر مکاتب اخلاقی چنین نیستند. ثانیاً اخلاق، ساکن است در حالی که عرفان نوعی حرکت و پویایی است و نقطه آغاز و پایان دارد. و صراطی وجود دارد که باید پیموده شود و طی هر منزلی بدون طی منزل قبلی ناممکن است ولی در اخلاق نیازی به این که ترتیبی در اتصاف به فضایل اخلاقی باشد نیست. و بالاخره عناصر روحی اخلاقی محدود به معانی و مفاهیمی هستند که غالباً شناخته شده اند ولی عناصر روحی عرفانی بسیار گسترده تر و وسیع تر است که در خلال مجاهدات حاصل می شود و مردم از این احوال بی خبرند.
wikifeqh: عرفان_عملی