[ویکی فقه] عرفان به معنای شناخت حقیقت و خداوند از طریق معرفت شهودی را گویند. یکی از گونه های عرفان، عرفان شیعه یا عرفان شیعی می باشد. در اینکه این گونه از عرفان وجود دارد یا نه، اقوال مختلفی ذکر شده است که در این مقاله مورد بررسی قرار می گیرد.
همگان تا حدودی با رابطه نزدیک عرفان با مذهب شیعه آشنا هستند. اما آیا عرفان جداگانه ای برای شیعیان وجود دارد؟ آیا اساساً اصطلاح «عرفان شیعی» قابل وضع است؟ یعنی می توان گفت معانی و مفاهیمی جداگانه یا برجسته از عرفانِ عام به طور کل، و عرفانِ اسلامی به طور جزء وجود دارد؛ یا تنها می توان به عرفایی اشاره کرد که خود شیعه بوده اند و این به نگرشی بنیادین در چم و خم عرفان شان نینجامیده است؟آیا مفاهیم و بنیادهایی اساسی، عرفان شیعی را پدیدار کرده یا بروزهایی زادگانی و جغرافیایی عرفان شیعه را رقم زده است که صرفاً تقسیمی گیتاشناختی است؟در واقع این است که مانند دو اصطلاح مناقشه و مجادله برانگیز «فلسفه اسلامی» و «فلسفه مسلمانان»، هر کدام از مفاهیم «عرفان شیعی» و «عرفان شیعیان» نیز طرفداران و مخالفان خود را دارد که خود این موافقت و مخالفت، انگیزه ها و دلیل های متفاوت و گاه متضادی دارد.
اقوال در وجود عرفان شیعه
می توان نگرش صاحب نظران قدیم و جدید به این موضوع را در چهار دسته کلی جای داد:
← وجود عرفان شیعه
شاید راه صواب این باشد که به تلفیقی از هر چهار دیدگاه اعتقاد داشته باشیم. چه هر کدام از این دیدگاه ها ناظر به بخشی از جریان تنومند عرفان اسلامی هستند و تعمیم ویژگی های آن بخش به کلیت آن را نادرست می کند.به طور مثال با وجود این که می توان تاثیر آموزه های پارسایانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و ائمه (علیه السّلام) و زهدگرایی سده های آغازین را در کلیت جریان عرفان به روشنی رصد کرد، نمی توانیم منکر گرایش های شدید شعوبی در بخشی از نحله های عرفانی و صوفیانه باشیم.و نیز همچنان که رگه های معرفت شهودی و سلوک عرفانی در گفتار و رفتار پیشوایان شیعه قابل رؤیت است، مخالفت و تضاد آنان با کژروی های نحله های عرفانی نیز وجود دارد.و همان طور که می توان با تعبیری درون مذهبی این گونه دید که عرفان حقیقی صرفاً عرفان شیعی است و مابقی تشبه به حقیقت است، می توان با نگاهی برون دینی این گونه یافت که عرفان شیعی زیرشاخه ای از عرفان اسلامی است که خود بخشی از عرفان خدامحور در کلیت جریان عرفان است.بنابر این هر یک از دیدگاه های فوق بر وجهی درست است ولی تعمیم آن به کل، امری ناروا خواهد بود.در ایضاح این نکات جملاتی را از حسین نصر می آوریم:رابطه تشیع و تصوف پیچیده است، زیرا در بحث از این دو واقعیت معنوی و دینی، با دو سطح یا دو بُعد یکسان از اسلام روبه رو نیستیم. اسلام، افزون بر تقسیم به تسنن و تشیع که می توان گفت نشان دهنده ساختار «افقی» اسلام است، دو بعد ظاهر و باطن دارد که ساختار «عمودی» وحی را نشان می دهند. اگر این مساله تنها بعد از رابطه فوق بود، تبیین آن به نسبت آسان می بود؛ اما واقعیت این است که بعد باطنی اسلام که در جهان اهل سنت صرفاً در قالب تصوف وجود دارد، کمابیش بر همه ساختار تشیع هم در بعد باطنی و هم در بعد ظاهری سایه افکنده است.می توان گفت که عرفان، یا وجه باطنی اسلام، در جهان اهل سنت در قالب تصوف متبلور شد، حال آن که در جهان تشیع وارد ساختار آن شد، به ویژه در دوره نخستین. از دیدگاه اهل سنت، تصوف با تشیع مشابهت هایی دارد و حتی ابعادی از آن را در خود جذب کرده است، تا حدی که ابن خلدون (۸۷۲-۸۰۸ ق) می گوید: «رسوخ نظریات شیعی در دیدگاه های دینی تصوف آن چنان ژرف بوده که صوفیان کار خود را بر مبنای خرقه انجام می دهند؛ چرا که امام علی (علیه السّلام)، حسن بصری را چنین خرقه ای پوشاند و از او خواست تا رسماً به طریق عرفا بپیوندد.» از دید صوفیان، این سنت را که پایه گذارش امام علی (علیه السّلام) بود جنید ادامه داد؛ ولی از دیدگاه شیعی، تشیع ریشه و اساس چیزی است که بعدها تصوف نام گرفت. البته در این جا مقصود ما از تشیع اسرار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) است که به نظر بسیاری از بزرگان شیعه تعبیری دیگر است از تقیه. هر یک از این دو دیدگاه، جنبه ای از یک واقعیت را نشان می دهد که در دو جهان- که هر دو در آغوش سنت اسلامی جای دارند- دیده می شوند. آن واقعیت همان عرفان یا جنبه باطنی اسلام است. اگر تصوف و تشیع را در ظهور تاریخی آن در دوره های بعد در نظر بگیریم، هیچ یک از دیگری استنتاج نمی شود، بلکه هر یک، اعتبار خود را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) می گیرد و در وحی اسلامی ریشه دارد. اما اگر مقصود از تشیع عرفان اسلامی به معنای دقیق کلمه باشد، در این صورت به یقین نمی توان آن را از تصوف جدا کرد.
نصر، حسین، تشیع و تصوف، ترجمه محمد سوری، روزنامه همشهری، ضمیمه خردنامه، ۱۷ آذر ۱۳۸۳، ص۱۲.
...
همگان تا حدودی با رابطه نزدیک عرفان با مذهب شیعه آشنا هستند. اما آیا عرفان جداگانه ای برای شیعیان وجود دارد؟ آیا اساساً اصطلاح «عرفان شیعی» قابل وضع است؟ یعنی می توان گفت معانی و مفاهیمی جداگانه یا برجسته از عرفانِ عام به طور کل، و عرفانِ اسلامی به طور جزء وجود دارد؛ یا تنها می توان به عرفایی اشاره کرد که خود شیعه بوده اند و این به نگرشی بنیادین در چم و خم عرفان شان نینجامیده است؟آیا مفاهیم و بنیادهایی اساسی، عرفان شیعی را پدیدار کرده یا بروزهایی زادگانی و جغرافیایی عرفان شیعه را رقم زده است که صرفاً تقسیمی گیتاشناختی است؟در واقع این است که مانند دو اصطلاح مناقشه و مجادله برانگیز «فلسفه اسلامی» و «فلسفه مسلمانان»، هر کدام از مفاهیم «عرفان شیعی» و «عرفان شیعیان» نیز طرفداران و مخالفان خود را دارد که خود این موافقت و مخالفت، انگیزه ها و دلیل های متفاوت و گاه متضادی دارد.
اقوال در وجود عرفان شیعه
می توان نگرش صاحب نظران قدیم و جدید به این موضوع را در چهار دسته کلی جای داد:
← وجود عرفان شیعه
شاید راه صواب این باشد که به تلفیقی از هر چهار دیدگاه اعتقاد داشته باشیم. چه هر کدام از این دیدگاه ها ناظر به بخشی از جریان تنومند عرفان اسلامی هستند و تعمیم ویژگی های آن بخش به کلیت آن را نادرست می کند.به طور مثال با وجود این که می توان تاثیر آموزه های پارسایانه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و ائمه (علیه السّلام) و زهدگرایی سده های آغازین را در کلیت جریان عرفان به روشنی رصد کرد، نمی توانیم منکر گرایش های شدید شعوبی در بخشی از نحله های عرفانی و صوفیانه باشیم.و نیز همچنان که رگه های معرفت شهودی و سلوک عرفانی در گفتار و رفتار پیشوایان شیعه قابل رؤیت است، مخالفت و تضاد آنان با کژروی های نحله های عرفانی نیز وجود دارد.و همان طور که می توان با تعبیری درون مذهبی این گونه دید که عرفان حقیقی صرفاً عرفان شیعی است و مابقی تشبه به حقیقت است، می توان با نگاهی برون دینی این گونه یافت که عرفان شیعی زیرشاخه ای از عرفان اسلامی است که خود بخشی از عرفان خدامحور در کلیت جریان عرفان است.بنابر این هر یک از دیدگاه های فوق بر وجهی درست است ولی تعمیم آن به کل، امری ناروا خواهد بود.در ایضاح این نکات جملاتی را از حسین نصر می آوریم:رابطه تشیع و تصوف پیچیده است، زیرا در بحث از این دو واقعیت معنوی و دینی، با دو سطح یا دو بُعد یکسان از اسلام روبه رو نیستیم. اسلام، افزون بر تقسیم به تسنن و تشیع که می توان گفت نشان دهنده ساختار «افقی» اسلام است، دو بعد ظاهر و باطن دارد که ساختار «عمودی» وحی را نشان می دهند. اگر این مساله تنها بعد از رابطه فوق بود، تبیین آن به نسبت آسان می بود؛ اما واقعیت این است که بعد باطنی اسلام که در جهان اهل سنت صرفاً در قالب تصوف وجود دارد، کمابیش بر همه ساختار تشیع هم در بعد باطنی و هم در بعد ظاهری سایه افکنده است.می توان گفت که عرفان، یا وجه باطنی اسلام، در جهان اهل سنت در قالب تصوف متبلور شد، حال آن که در جهان تشیع وارد ساختار آن شد، به ویژه در دوره نخستین. از دیدگاه اهل سنت، تصوف با تشیع مشابهت هایی دارد و حتی ابعادی از آن را در خود جذب کرده است، تا حدی که ابن خلدون (۸۷۲-۸۰۸ ق) می گوید: «رسوخ نظریات شیعی در دیدگاه های دینی تصوف آن چنان ژرف بوده که صوفیان کار خود را بر مبنای خرقه انجام می دهند؛ چرا که امام علی (علیه السّلام)، حسن بصری را چنین خرقه ای پوشاند و از او خواست تا رسماً به طریق عرفا بپیوندد.» از دید صوفیان، این سنت را که پایه گذارش امام علی (علیه السّلام) بود جنید ادامه داد؛ ولی از دیدگاه شیعی، تشیع ریشه و اساس چیزی است که بعدها تصوف نام گرفت. البته در این جا مقصود ما از تشیع اسرار پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) است که به نظر بسیاری از بزرگان شیعه تعبیری دیگر است از تقیه. هر یک از این دو دیدگاه، جنبه ای از یک واقعیت را نشان می دهد که در دو جهان- که هر دو در آغوش سنت اسلامی جای دارند- دیده می شوند. آن واقعیت همان عرفان یا جنبه باطنی اسلام است. اگر تصوف و تشیع را در ظهور تاریخی آن در دوره های بعد در نظر بگیریم، هیچ یک از دیگری استنتاج نمی شود، بلکه هر یک، اعتبار خود را از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) می گیرد و در وحی اسلامی ریشه دارد. اما اگر مقصود از تشیع عرفان اسلامی به معنای دقیق کلمه باشد، در این صورت به یقین نمی توان آن را از تصوف جدا کرد.
نصر، حسین، تشیع و تصوف، ترجمه محمد سوری، روزنامه همشهری، ضمیمه خردنامه، ۱۷ آذر ۱۳۸۳، ص۱۲.
...
wikifeqh: عارفان_شیعه