عربستان، شبه جزیره (Arabia)
نمایی از شهر صنعا در یمن، شبه جزیره عربستان
(یا: جزیرةالعرب) شبه جزیره ای بین خلیج فارس و دریای سرخ، در جنوب غربی آسیا، به مساحت ۲,۶۰۰,۰۰۰ کیلومتر مربع. طول آن از شمال تا جنوب حدود ۲,۴۰۰ کیلومتر و پهن ترین نقطۀ آن ۱,۶۰۰ کیلومتر است. این شبه جزیره غنی ترین مخازن گاز و نیمی از ذخایر نفت جهان را دربر دارد و کشورهای بحرین، کویت، عُمان، قطر، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، و یمن را در خود جا داده است. سیمای طبیعی این ناحیه شامل دشتِ شنیِ ساحلی با پهنای متغیر و هم جوار با دریای سرخ است، که پشت آن رشته کوه هایی با ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۲,۵۰۰ متر قرار دارد. پشت این رشته کوه ها فلات نجد، با میانگین ارتفاع ۱۰۰۰ متر، واقع شده است. نواحی داخلی شبه جزیره از صحرایی پهناور تشکیل شده است: در شمالی ترین قسمت آن بخشی از صحرای حمد، در سوریه، قرار دارد؛ صحرای نفود در شمال و ربع الخالی در جنوب عربستان سعودی واقع شده اند. بخش هایی از شبه جزیرۀ عربستان در تصرف رومی ها، حبشی های مسیحی، و ایرانیان بود تا این که در قرن ۷م حضرت محمد (ص) جان تازه ای به تمدّن شبه جزیرۀ عربستان بخشید؛ ولی در امپراتوری جدیدِ مبارزان اسلامی، شبه جزیرۀ عربستان اهمیت خود را ازدست داد و دمشق، بغداد، و قاهره شهرهای آن را تحت الشعاع خود قرار دادند. از اواخر قرن ۱۸ بریتانیایی ها در خلیج فارس سرزمین های تحت الحمایه تشکیل دادند، که عبارت بودند از مسقط (۱۷۹۸)، کشورهای متصالح، بحرین (۱۸۲۰)، عدن(۱۸۳۹)، کویت (۱۸۹۹)، و عربستان سعودی (۱۹۱۵). بریتانیایی ها سرانجام در ۱۹۷۱ این شبه جزیره را ترک کردند. بخش داخلی عربستان از قرن ۱۶ تا ۱۹۱۹ بخشی از امپراتوری عثمانی بود، لذا تا قرن ۲۰ اروپاییان از آن بی اطلاع بودند. در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) ملی گرایی آغاز شد و اکتشافات نفتی از ۱۹۵۳ قدرت اقتصادی فراوانی به این شبه جزیره بخشید.موقعیت طبیعی و بارندگی. بیش از نیمی از اطراف شبه جزیرۀ عربستان را آب فراگرفته است و از سَمت شمال و شمال شرقی به تدریج با عراق و سوریه ادغام می شود. تقریباً نیمی از آن صحراست. در پشت یک دشت ساحلی باریک، رشته کوه هایی در امتداد غرب و جنوب کشیده شده است و سراشیبی پشت این کوه ها در دشتی، که چند تپه در آن قرار گرفته، به خلیج فارس و رود فرات می رسد. دربارۀ کل این سرزمین تعریف واحدی نمی توان ارائه داد. در جنوب غربی، ارتفاع کوه ها به ۴هزار متر می رسد و در تابستان موجب بارندگی فراوان می شود، ولی هرگز برف نمی بارد. در امتداد بخش جنوبی، در تابستان باران می بارد و بعضی جاهای آن پوشش گیاهی نیمه مدارگانی دارد. در عمان، که ارتفاع کوه ها به ۳هزار متر می رسد، آب فراوان است و در بعضی نقاط آن کشاورزی بسیار رونق دارد. در شمال، که کوه ها چندان بلند نیستند، باران به ندرت می بارد و آب فقط در شبکه های قدیمی فاضلاب یافته می شود، که زمانی محل عبور رودخانه بوده اند. طوفانی ناگهانی ممکن است سیلابی برق آسا را درپی داشته باشد. هرجا که آب به سطح زمین نزدیک باشد، واحه پدید می آید. کوه های شمر، که بلندترین قلۀ آن بیش از ۱,۸۰۰ متر ارتفاع دارد، یک استثناست. این ارتفاع برای ریزش جَوّی و حتی برف مناسب است و از آن جا که آب های زیرزمینی نزدیک سطح زمین قرار دارند، کشاورزی به سهولت صورت می پذیرد. در بعضی از نقاط، شن های روان نواحی وسیعی را می پوشانند، ولی شن با جذب همۀ رطوبت موجود، چراگاه لازم برای دام ها را در فصل بهار فراهم می کند.
تاریخ. بعضی از اعراب بخش شمالی هنوز هم چادرنشین اند و هر قومی برای کوچ های فصلی خود ناحیه ای مخصوص دارد. این سرزمین از مرکز شبه جزیره (در زمستان) تا شمال سوریه (در تابستان) وسعت دارد. در مرزبندی های سیاسی به کوچ های عشایری توجهی نمی شود و این نحوۀ زندگی روبه کاهش است. پیش از ظهور اسلام، کشورهای سلطنتیِ روبه رشدی در جنوب غربی عربستان وجود داشت که تا قرن ۴پ م به تجارت کُندُر و ادویه جات مشغول بودند و مسیری تجاری را تا کرانۀ دریای سرخ تحت نظارت خود داشتند. در ۶۲۲م با هجرت پیامبر از مکه به مدینه، عصر اسلام آغاز شد. نسل بعدیِ مردم شبه جزیرۀ عربستان به دین اسلام گرویدند و این امر انگیزه ای شد تا اعراب متحد شوند و دین اسلام را به خارج از شبه جزیره گسترش دهند. دو و نیم قرن همۀ مردم شبه جزیرۀ عربستان از خلفا تبعیّت می کردند، ولی در ۸۹۷م فرقه ای زیدی دولتی را در یمن تأسیس کرد، که با گذر از فرازونشیب های بسیار تا ۱۹۶۲ دوام آورد. حضرموت تا این اواخر عملاً خودمختار بود. عمانی ها هم زمان بر عمان و زنگبار حکومت می کردند، ولی در ۱۸۳۲ سلطان عمان به زنگبار رفت و در ۱۸۵۶ این دو سرزمین را از هم جدا کرد. در ۸۹۹م قرمطیان دولتی را در احساء بنیاد نهادند. حجاز نیز زیر نظر شریف های مکه عملاً مستقل بود تا این که مصر در امور آن ها مداخله کرد. در ۱۵۱۷، زمانی که ترک های عثمانی مصر را فتح کردند، مردم حجاز تسلیم آن ها شدند. ترک ها یکی از فرمانداران خود را به همراه شریف برای کنترل این ناحیه منصوب کردند و بر شمال عربستان اقتداری نسبی یافتند. در ۱۵۴۶ نیز جایی برای حضور خود در یمن باز کردند ولی نتوانستند دولت زیدی را نابود کنند، اگرچه در ۱۸۷۱ صنعا را تصرف و جایگاه خود را محکم تر کردند. از ۱۷۹۲ ترک ها و وهابی ها بر سر مالکیت احساء با بحرین جنگیدند و سرانجام در ۱۸۷۱ پیروز شدند. در ۱۹۰۰ ترک ها مناطق اطراف شبه جزیره را در اختیار گرفتند و علاوه بر آن، هم پیمانی وفادار از خاندان رشید دریل، در ناحیۀ جبل شمر، به دست آوردند. در ۱۷۴۷ محمدبن عبدالوهاب از آل سعود، بر نجد مسلط شد. آل سعود به حدی قوی و ترک ها به حدی ناتوان شدند که محمدعلی پاشا، والی مصر، ناچار به دخالت شد و سپاهی را روانۀ جنگ با آن ها کرد. پس از چندبار ناکامی، پسرش ابراهیم وهابی ها را شکست داد، ولی پس از رفتن او، در ۱۸۱۸ وهابی ها دوباره جان گرفتند و تا ۱۸۳۳ قدرت سابق خود را به دست آوردند. ادامۀ این قرن مملو از درگیری های آل سعود در ریاض و آل رشید در حایل بود. در ۱۸۹۱ قدرت وهابی ها درهم شکست و خاندان حاکم تبعید شد. در ۱۹۰۲ ابن سعود دوباره ریاض را تصرف کرد، در ۱۹۱۳ ناحیۀ احساء را از ترک ها گرفت، و در ۱۹۲۳ سلسلۀ آل رشید را برچید. در اندیشۀ سیاسی اعراب عامل دیگری هم دخیل بود. شریف مکه به این علت که نَسَبَش به یکی از اولاد پیامبر به نام محمدحسین می رسید، در بین گروه رهبران اسلامی مدعی مقام بالایی بود. در ۱۹۱۶ شریف مکّه به کمک بریتانیایی ها علیه ترک ها شورید و مدینه را تصرف کرد. سپس باز هم به کمک بریتانیایی ها حملاتی را علیه قطار حامل زائران انجام داد و جناحِ ارتشبد اَلِن بی۱ انگلیسی را در پیشروی به دمشق پشتیبانی کرد. در ۱۹۱۶، شریف مکه خود را پادشاه حجاز اعلام کرد و در ۱۹۲۴ هنگامی که ترک ها آخرین سلطان عثمانی را از تخت سلطنت به زیر کشیدند، خود را خلیفه خواند. این ادعای آخر شریف مکه ابن سعود را به خشم آورد، چون سیاست آن دو با هم سازگار نبود. در این میان، بریتانیا از شریف مکه و دولت هند از ابن سعود حمایت کرد. در ۱۹۱۹، وهابی ها ارتش شریف را شکست دادند و در ۱۹۲۴ حجاز را تصرف کردند؛ درنتیجه شریف و پسرش به ناچار از سلطنت کناره گرفتند. ابن سعود سلطان نجد و پادشاه حجاز شد و در ۱۹۲۷ او را پادشاه نجد خواندند. در ۱۹۳۲ با ادغام این دو قلمرو، پادشاهی عربستان سعودی شکل گرفت.Allenby
نمایی از شهر صنعا در یمن، شبه جزیره عربستان
(یا: جزیرةالعرب) شبه جزیره ای بین خلیج فارس و دریای سرخ، در جنوب غربی آسیا، به مساحت ۲,۶۰۰,۰۰۰ کیلومتر مربع. طول آن از شمال تا جنوب حدود ۲,۴۰۰ کیلومتر و پهن ترین نقطۀ آن ۱,۶۰۰ کیلومتر است. این شبه جزیره غنی ترین مخازن گاز و نیمی از ذخایر نفت جهان را دربر دارد و کشورهای بحرین، کویت، عُمان، قطر، عربستان سعودی، امارات متحدۀ عربی، و یمن را در خود جا داده است. سیمای طبیعی این ناحیه شامل دشتِ شنیِ ساحلی با پهنای متغیر و هم جوار با دریای سرخ است، که پشت آن رشته کوه هایی با ارتفاع ۲,۰۰۰ تا ۲,۵۰۰ متر قرار دارد. پشت این رشته کوه ها فلات نجد، با میانگین ارتفاع ۱۰۰۰ متر، واقع شده است. نواحی داخلی شبه جزیره از صحرایی پهناور تشکیل شده است: در شمالی ترین قسمت آن بخشی از صحرای حمد، در سوریه، قرار دارد؛ صحرای نفود در شمال و ربع الخالی در جنوب عربستان سعودی واقع شده اند. بخش هایی از شبه جزیرۀ عربستان در تصرف رومی ها، حبشی های مسیحی، و ایرانیان بود تا این که در قرن ۷م حضرت محمد (ص) جان تازه ای به تمدّن شبه جزیرۀ عربستان بخشید؛ ولی در امپراتوری جدیدِ مبارزان اسلامی، شبه جزیرۀ عربستان اهمیت خود را ازدست داد و دمشق، بغداد، و قاهره شهرهای آن را تحت الشعاع خود قرار دادند. از اواخر قرن ۱۸ بریتانیایی ها در خلیج فارس سرزمین های تحت الحمایه تشکیل دادند، که عبارت بودند از مسقط (۱۷۹۸)، کشورهای متصالح، بحرین (۱۸۲۰)، عدن(۱۸۳۹)، کویت (۱۸۹۹)، و عربستان سعودی (۱۹۱۵). بریتانیایی ها سرانجام در ۱۹۷۱ این شبه جزیره را ترک کردند. بخش داخلی عربستان از قرن ۱۶ تا ۱۹۱۹ بخشی از امپراتوری عثمانی بود، لذا تا قرن ۲۰ اروپاییان از آن بی اطلاع بودند. در جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) ملی گرایی آغاز شد و اکتشافات نفتی از ۱۹۵۳ قدرت اقتصادی فراوانی به این شبه جزیره بخشید.موقعیت طبیعی و بارندگی. بیش از نیمی از اطراف شبه جزیرۀ عربستان را آب فراگرفته است و از سَمت شمال و شمال شرقی به تدریج با عراق و سوریه ادغام می شود. تقریباً نیمی از آن صحراست. در پشت یک دشت ساحلی باریک، رشته کوه هایی در امتداد غرب و جنوب کشیده شده است و سراشیبی پشت این کوه ها در دشتی، که چند تپه در آن قرار گرفته، به خلیج فارس و رود فرات می رسد. دربارۀ کل این سرزمین تعریف واحدی نمی توان ارائه داد. در جنوب غربی، ارتفاع کوه ها به ۴هزار متر می رسد و در تابستان موجب بارندگی فراوان می شود، ولی هرگز برف نمی بارد. در امتداد بخش جنوبی، در تابستان باران می بارد و بعضی جاهای آن پوشش گیاهی نیمه مدارگانی دارد. در عمان، که ارتفاع کوه ها به ۳هزار متر می رسد، آب فراوان است و در بعضی نقاط آن کشاورزی بسیار رونق دارد. در شمال، که کوه ها چندان بلند نیستند، باران به ندرت می بارد و آب فقط در شبکه های قدیمی فاضلاب یافته می شود، که زمانی محل عبور رودخانه بوده اند. طوفانی ناگهانی ممکن است سیلابی برق آسا را درپی داشته باشد. هرجا که آب به سطح زمین نزدیک باشد، واحه پدید می آید. کوه های شمر، که بلندترین قلۀ آن بیش از ۱,۸۰۰ متر ارتفاع دارد، یک استثناست. این ارتفاع برای ریزش جَوّی و حتی برف مناسب است و از آن جا که آب های زیرزمینی نزدیک سطح زمین قرار دارند، کشاورزی به سهولت صورت می پذیرد. در بعضی از نقاط، شن های روان نواحی وسیعی را می پوشانند، ولی شن با جذب همۀ رطوبت موجود، چراگاه لازم برای دام ها را در فصل بهار فراهم می کند.
تاریخ. بعضی از اعراب بخش شمالی هنوز هم چادرنشین اند و هر قومی برای کوچ های فصلی خود ناحیه ای مخصوص دارد. این سرزمین از مرکز شبه جزیره (در زمستان) تا شمال سوریه (در تابستان) وسعت دارد. در مرزبندی های سیاسی به کوچ های عشایری توجهی نمی شود و این نحوۀ زندگی روبه کاهش است. پیش از ظهور اسلام، کشورهای سلطنتیِ روبه رشدی در جنوب غربی عربستان وجود داشت که تا قرن ۴پ م به تجارت کُندُر و ادویه جات مشغول بودند و مسیری تجاری را تا کرانۀ دریای سرخ تحت نظارت خود داشتند. در ۶۲۲م با هجرت پیامبر از مکه به مدینه، عصر اسلام آغاز شد. نسل بعدیِ مردم شبه جزیرۀ عربستان به دین اسلام گرویدند و این امر انگیزه ای شد تا اعراب متحد شوند و دین اسلام را به خارج از شبه جزیره گسترش دهند. دو و نیم قرن همۀ مردم شبه جزیرۀ عربستان از خلفا تبعیّت می کردند، ولی در ۸۹۷م فرقه ای زیدی دولتی را در یمن تأسیس کرد، که با گذر از فرازونشیب های بسیار تا ۱۹۶۲ دوام آورد. حضرموت تا این اواخر عملاً خودمختار بود. عمانی ها هم زمان بر عمان و زنگبار حکومت می کردند، ولی در ۱۸۳۲ سلطان عمان به زنگبار رفت و در ۱۸۵۶ این دو سرزمین را از هم جدا کرد. در ۸۹۹م قرمطیان دولتی را در احساء بنیاد نهادند. حجاز نیز زیر نظر شریف های مکه عملاً مستقل بود تا این که مصر در امور آن ها مداخله کرد. در ۱۵۱۷، زمانی که ترک های عثمانی مصر را فتح کردند، مردم حجاز تسلیم آن ها شدند. ترک ها یکی از فرمانداران خود را به همراه شریف برای کنترل این ناحیه منصوب کردند و بر شمال عربستان اقتداری نسبی یافتند. در ۱۵۴۶ نیز جایی برای حضور خود در یمن باز کردند ولی نتوانستند دولت زیدی را نابود کنند، اگرچه در ۱۸۷۱ صنعا را تصرف و جایگاه خود را محکم تر کردند. از ۱۷۹۲ ترک ها و وهابی ها بر سر مالکیت احساء با بحرین جنگیدند و سرانجام در ۱۸۷۱ پیروز شدند. در ۱۹۰۰ ترک ها مناطق اطراف شبه جزیره را در اختیار گرفتند و علاوه بر آن، هم پیمانی وفادار از خاندان رشید دریل، در ناحیۀ جبل شمر، به دست آوردند. در ۱۷۴۷ محمدبن عبدالوهاب از آل سعود، بر نجد مسلط شد. آل سعود به حدی قوی و ترک ها به حدی ناتوان شدند که محمدعلی پاشا، والی مصر، ناچار به دخالت شد و سپاهی را روانۀ جنگ با آن ها کرد. پس از چندبار ناکامی، پسرش ابراهیم وهابی ها را شکست داد، ولی پس از رفتن او، در ۱۸۱۸ وهابی ها دوباره جان گرفتند و تا ۱۸۳۳ قدرت سابق خود را به دست آوردند. ادامۀ این قرن مملو از درگیری های آل سعود در ریاض و آل رشید در حایل بود. در ۱۸۹۱ قدرت وهابی ها درهم شکست و خاندان حاکم تبعید شد. در ۱۹۰۲ ابن سعود دوباره ریاض را تصرف کرد، در ۱۹۱۳ ناحیۀ احساء را از ترک ها گرفت، و در ۱۹۲۳ سلسلۀ آل رشید را برچید. در اندیشۀ سیاسی اعراب عامل دیگری هم دخیل بود. شریف مکه به این علت که نَسَبَش به یکی از اولاد پیامبر به نام محمدحسین می رسید، در بین گروه رهبران اسلامی مدعی مقام بالایی بود. در ۱۹۱۶ شریف مکّه به کمک بریتانیایی ها علیه ترک ها شورید و مدینه را تصرف کرد. سپس باز هم به کمک بریتانیایی ها حملاتی را علیه قطار حامل زائران انجام داد و جناحِ ارتشبد اَلِن بی۱ انگلیسی را در پیشروی به دمشق پشتیبانی کرد. در ۱۹۱۶، شریف مکه خود را پادشاه حجاز اعلام کرد و در ۱۹۲۴ هنگامی که ترک ها آخرین سلطان عثمانی را از تخت سلطنت به زیر کشیدند، خود را خلیفه خواند. این ادعای آخر شریف مکه ابن سعود را به خشم آورد، چون سیاست آن دو با هم سازگار نبود. در این میان، بریتانیا از شریف مکه و دولت هند از ابن سعود حمایت کرد. در ۱۹۱۹، وهابی ها ارتش شریف را شکست دادند و در ۱۹۲۴ حجاز را تصرف کردند؛ درنتیجه شریف و پسرش به ناچار از سلطنت کناره گرفتند. ابن سعود سلطان نجد و پادشاه حجاز شد و در ۱۹۲۷ او را پادشاه نجد خواندند. در ۱۹۳۲ با ادغام این دو قلمرو، پادشاهی عربستان سعودی شکل گرفت.Allenby
wikijoo: عربستان،_شبه_جزیره