[ویکی نور] عتبة الکتبة، نوشته علی بن احمد منتجب الدین بدیع، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی
این کتاب، جُنگی از «مراسلات» دیوان سلطان سنجر سلجوقی و نمونه برجسته ای از «ترسّل» و نامه نگاری درباری به زبان فارسی است. ترسل از شغل های مهم دربارهای ایران گذشته به شمار می رفت و بر پایه سخن ابن ندیم در الفهرست، پیش از اسلام نیز وجود داشت. مکتوبات فراوانی از روزگار ساسانیان به فرمان شاه یا وزیر در قالب «منشور»، «فرمان حکومتی»، «فتح نامه»، «امان نامه» و... در دست است. سنجر، آخرین پادشاه سلجوقی (115 - 255ق) نیز که بر همه قلمرو شرق اسلامی تا عراق و شامات فرمان می راند، به مؤید الدوله، منتجب الدین بدیع اتابک جوینی، دبیر دبیرخانه و یکی از کاتبان و دبیران خوش قلمش امر کرد که «فرمان های حکومتی» این روزگار را بنویسد. وی آنها را کنار یک دیگر فراهم آورد و با افزودن مقدمه کوتاهی بر آنها، این کتاب را سامان داد. بر پایه حدس قزوینی، این کتاب میان 825 تا 845 هجری فراهم شده است.
بخش فراوانی از عتبه، فرمان های حکومتی را در باره نصب افراد گوناگون در بر دارد، اما افزون بر اینها، شماری از نامه های عادی با نثری ادبی نیز در آن هست. شاید هدف اصلی نویسنده، آموزش نامه نگاری بوده باشد. باری، این فرمان ها به مسائلی مانند امارت و ریاست شهرها، قضاوت، شغل تدریس، اوقاف، حسبه، خطیب، نیابت وزارت طغرا و نقابت سادات و... می پردازند.
بخشی از آنچه در این فرمان ها آمده، از اندیشه های نویسنده یا اندیشه های سیاسی حاکم بر زمان وی و پاره ای دیگر از آن، دستورهای خود شاه یا وزیر او بوده است. این فرمان ها در قالب رسمی نامه نگاری یا فرمان نگاری ریخته می شد و دبیر بر پایه تخصص ادبی اش، از آیات قرآنی، احادیث، امثال یا کلمات حکیمانه آن را عرضه می کرد. عتبه نیز چنین ساختاری دارد.
آنچه از قلم نویسنده این کتاب در قالب 64 مکتوب تراویده است، آشکارا اندیشه های حاکم بر دستگاه و درگاه شاهی را، باز می تابد و به همین دلیل، به رغم عبارت پردازی ها و لفاظی های فراوانش، از منابع بسیار ارزش مند برای پی بردن به فلسفه و اندیشه سیاسی و راه کارهای دینی - سیاسی آن روزگار برای اداره حکومت به
این کتاب، جُنگی از «مراسلات» دیوان سلطان سنجر سلجوقی و نمونه برجسته ای از «ترسّل» و نامه نگاری درباری به زبان فارسی است. ترسل از شغل های مهم دربارهای ایران گذشته به شمار می رفت و بر پایه سخن ابن ندیم در الفهرست، پیش از اسلام نیز وجود داشت. مکتوبات فراوانی از روزگار ساسانیان به فرمان شاه یا وزیر در قالب «منشور»، «فرمان حکومتی»، «فتح نامه»، «امان نامه» و... در دست است. سنجر، آخرین پادشاه سلجوقی (115 - 255ق) نیز که بر همه قلمرو شرق اسلامی تا عراق و شامات فرمان می راند، به مؤید الدوله، منتجب الدین بدیع اتابک جوینی، دبیر دبیرخانه و یکی از کاتبان و دبیران خوش قلمش امر کرد که «فرمان های حکومتی» این روزگار را بنویسد. وی آنها را کنار یک دیگر فراهم آورد و با افزودن مقدمه کوتاهی بر آنها، این کتاب را سامان داد. بر پایه حدس قزوینی، این کتاب میان 825 تا 845 هجری فراهم شده است.
بخش فراوانی از عتبه، فرمان های حکومتی را در باره نصب افراد گوناگون در بر دارد، اما افزون بر اینها، شماری از نامه های عادی با نثری ادبی نیز در آن هست. شاید هدف اصلی نویسنده، آموزش نامه نگاری بوده باشد. باری، این فرمان ها به مسائلی مانند امارت و ریاست شهرها، قضاوت، شغل تدریس، اوقاف، حسبه، خطیب، نیابت وزارت طغرا و نقابت سادات و... می پردازند.
بخشی از آنچه در این فرمان ها آمده، از اندیشه های نویسنده یا اندیشه های سیاسی حاکم بر زمان وی و پاره ای دیگر از آن، دستورهای خود شاه یا وزیر او بوده است. این فرمان ها در قالب رسمی نامه نگاری یا فرمان نگاری ریخته می شد و دبیر بر پایه تخصص ادبی اش، از آیات قرآنی، احادیث، امثال یا کلمات حکیمانه آن را عرضه می کرد. عتبه نیز چنین ساختاری دارد.
آنچه از قلم نویسنده این کتاب در قالب 64 مکتوب تراویده است، آشکارا اندیشه های حاکم بر دستگاه و درگاه شاهی را، باز می تابد و به همین دلیل، به رغم عبارت پردازی ها و لفاظی های فراوانش، از منابع بسیار ارزش مند برای پی بردن به فلسفه و اندیشه سیاسی و راه کارهای دینی - سیاسی آن روزگار برای اداره حکومت به