عِبری، ادبیات (Hebrew Literature)
این اصطلاح در معنی محدود به همۀ آثار مکتوب به زبان عبری تا زمان حاضر اطلاق می شود. اما ادبیات عبری در مفهوم وسیع آن مشتمل بر آثاری است که با الفبای عبری، ولو به زبان های غیرسامی، نگاشته شده باشد؛ و نیز آثاری که یهودیان به خط و زبان ملت های دیگر دربارۀ یهود نوشته اند. ترجمۀ پاره هایی از سرودهای کنعانی که در تل عمارنه در ساحل نیل پیدا شد شاهدی بر وجود ادبیات عبری از قرن ۱۴پ م در فلسطین است. اصولاً قوم یهود از روزگار باستان به موضوع های مذهبی گرایش داشته اند و ادبیات کهن آن ها با مذهب آمیخته است. کما این که نخستین آثار بنیادی ادبی آنان را عهد عتیق (تورات)، آپوکریف (ملحقات کتاب مقدس) و تلمود تشکیل می دهد. در ادبیات کهن شعر مقدم بر نثر است، وزن و قافیه ندارد، اما آهنگین است، و از شیوۀ تکرار و توازن بهره می گیرد که از نمونه هایش کتاب مزامیر داوود است. نثر کهن عبری نیز از نظر زبان و ساختار مشابه شعر است. نخستین نمونۀ آن ممکن است اسفار خمسۀ تورات باشد که سال های دراز اشتباهاً به موسی نسبت داده می شد. از نظر قدمت، تاریخ نگارش هر یک از اسفار کتاب مقدس از حدود ۷۵۰پ م تا ۱۰۰م متفاوت است. در این میان، کهن ترین بخش همان عهد عتیق است که تاریخ ۳۹ کتاب آن به قبل از میلاد می رسد. در حالی که همۀ ۲۷ کتاب عهد جدید (انجیل) در فاصلۀ ۴۰ تا ۱۲۵م نوشته شده اند. چهارده کتاب آپوکریف (اسفار مجعوله) نیز که در ترجمۀ هفتادگانۀ (میانۀ قرن ۳پ م) کتاب عهد عتیق آمده اند، تاریخ نگارششان به ۳۹۰پ م تا ۷۵م می رسد. از تلمود نیز دو متن بازمانده است. تلمود فلسطینی که در حدود ۴۰۸م فراهم آمد؛ و تلمود بابلی که در ۵۰۰م تدوین یافت. اصولاً از قرون ۲ تا ۶م به دورۀ تلمودی مشهور است که در آن تلمود تدوین و تفسیر شد. تلمود، که پس از تورات مهم ترین کتاب دینی یهود است، مجموعۀ سنت های ربّانی است که قوانین موسی را شرح و تفسیر می کند. این اثر مشتمل بر چهار بخش است ۱) میشنا (مجموعه ای از احکام و تعالیم ربیون یهود به عبری)؛ ۲) گمارا (تفسیر و شرح میشنا به زبان آرامی)؛ ۳) هلاخا (مجموعه ای از احکام و شعار) و ۴) هگادا (شامل معارف کهن یهود، امثال و افسانه ها).
قرون وسطا (قرن ۶ تا میانه قرن ۱۸). ادبیات عبری در این عصر، برخلاف دوران کهن، شاخه شاخه و ناهمگن شد و در مراکز جغرافیایی مختلف پدید آمد. افزون بر تحریر و تفاسیر مذهبی و روایات ربیّان، دستور زبان، فرهنگ نویسی، تفسیر، شعر، و فلسفه بالیدن گرفت. بعد از قرن ۶م، آثار گوناگونی در بابل تألیف شد و فعالیت های علمای یهود قرن ها در این شهر تداوم یافت. از آغاز قرن ۱۱م که مراکز علمی بابل تعطیل شد، فعالیت یهود به افریقای شمالی، ایتالیا، فرانسه، آلمان، و به ویژه اسپانیا انتقال یافت. آثار فلسفی و اشعار زیادی پدید آمد. در این حال، نهضتی عرفانی در یهودیت، مشهور به قبالا به وجود آمد و ادبیات عرفانی رونق گرفت. در کنار آن، قصه ها، داستان ها، و فابل هایی با هدف تعلیمی تألیف شد. ازجملۀ معروف ترین عالمان و نویسندگان یهود در قرون وسطا عبارت اند از سعید فَیومی (قرن ۱۰م) فیلسوف و ادیب؛ ابن جبرون (قرن ۱۱م) شاعر و فیلسوف؛ ابراهیم ابن عزرا و موسی بن میمون (هر دو قرن ۱۲م)؛ و یوسف کارو، معروف به استاد (۱۴۸۸ـ۱۵۷۵). یهودیان از قرن ۱۴م و در پی جنگ های صلیبی نیز ادبیات دینی خود را حفظ کردند تا سرانجام دورۀ نوین ادبیات عبری، بیشتر با تکیه بر ادبیات غیردینی، آغاز شد.
عصر جدید. این عصر که از میانۀ قرن ۱۸ آغاز شد، شاهد رنسانس ادبیات عبری بود. شخصیت مشهور این دوره، موزس (موسا) مندلسون(۱۷۲۹ـ۱۷۸۶)، از پیشگامان خردگرایی و نهضت مشهور به روشنفکری بود. سرانجام با نهضت نژادگرای صهیونیسم، اشغال فلسطین در ۱۹۴۸، و اقامت یهودیان در آن، زبان و ادبیات عبری جانی تازه گرفت. شعر جدید عبری با موسی خییم لوتساتو (۱۷۰۷ـ۱۷۴۷)، شاعر ایتالیایی، به عرضۀ تصویر جدیدی از زندگی و طبیعت پرداخت. نفتالی وسلی (۱۷۲۵ـ۱۸۰۵) وزن هجایی را وارد شعر عبری کرد و خایم ناخمان بیالیک (۱۸۷۳ـ۱۹۳۴) شاعر ملی شناخته شد. آثار داستانی جدید عبری نیز با رمان های آبراهام ماپو (۱۸۰۸ـ۱۸۶۷) آغاز می گردد. برخی دیگر از رمان نویسان و نویسندگان داستان های کوتاه عبارت اند از پِرِز اسمولنسکین (۱۸۴۲ـ۱۸۸۵)، داوود فریشمن (۱۸۶۰ـ۱۹۲۲) و شموئیل یوزف آگنان (۱۸۸۸ـ۱۹۷۰)، که با نلی زاکْس (۱۸۹۱ـ۱۹۷۰) سوئدی مشترکاً برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات ۱۹۶۶ شدند. آگنان از بزرگ ترین نویسندگان جدید عبری رمان و داستان کوتاه است. آثار مهمش عبارت اند از مهمان شب (۱۹۳۸)، پریروز (۱۹۴۵) و مجموعۀ آثارش روزهای خوف (۱۹۳۸).
این اصطلاح در معنی محدود به همۀ آثار مکتوب به زبان عبری تا زمان حاضر اطلاق می شود. اما ادبیات عبری در مفهوم وسیع آن مشتمل بر آثاری است که با الفبای عبری، ولو به زبان های غیرسامی، نگاشته شده باشد؛ و نیز آثاری که یهودیان به خط و زبان ملت های دیگر دربارۀ یهود نوشته اند. ترجمۀ پاره هایی از سرودهای کنعانی که در تل عمارنه در ساحل نیل پیدا شد شاهدی بر وجود ادبیات عبری از قرن ۱۴پ م در فلسطین است. اصولاً قوم یهود از روزگار باستان به موضوع های مذهبی گرایش داشته اند و ادبیات کهن آن ها با مذهب آمیخته است. کما این که نخستین آثار بنیادی ادبی آنان را عهد عتیق (تورات)، آپوکریف (ملحقات کتاب مقدس) و تلمود تشکیل می دهد. در ادبیات کهن شعر مقدم بر نثر است، وزن و قافیه ندارد، اما آهنگین است، و از شیوۀ تکرار و توازن بهره می گیرد که از نمونه هایش کتاب مزامیر داوود است. نثر کهن عبری نیز از نظر زبان و ساختار مشابه شعر است. نخستین نمونۀ آن ممکن است اسفار خمسۀ تورات باشد که سال های دراز اشتباهاً به موسی نسبت داده می شد. از نظر قدمت، تاریخ نگارش هر یک از اسفار کتاب مقدس از حدود ۷۵۰پ م تا ۱۰۰م متفاوت است. در این میان، کهن ترین بخش همان عهد عتیق است که تاریخ ۳۹ کتاب آن به قبل از میلاد می رسد. در حالی که همۀ ۲۷ کتاب عهد جدید (انجیل) در فاصلۀ ۴۰ تا ۱۲۵م نوشته شده اند. چهارده کتاب آپوکریف (اسفار مجعوله) نیز که در ترجمۀ هفتادگانۀ (میانۀ قرن ۳پ م) کتاب عهد عتیق آمده اند، تاریخ نگارششان به ۳۹۰پ م تا ۷۵م می رسد. از تلمود نیز دو متن بازمانده است. تلمود فلسطینی که در حدود ۴۰۸م فراهم آمد؛ و تلمود بابلی که در ۵۰۰م تدوین یافت. اصولاً از قرون ۲ تا ۶م به دورۀ تلمودی مشهور است که در آن تلمود تدوین و تفسیر شد. تلمود، که پس از تورات مهم ترین کتاب دینی یهود است، مجموعۀ سنت های ربّانی است که قوانین موسی را شرح و تفسیر می کند. این اثر مشتمل بر چهار بخش است ۱) میشنا (مجموعه ای از احکام و تعالیم ربیون یهود به عبری)؛ ۲) گمارا (تفسیر و شرح میشنا به زبان آرامی)؛ ۳) هلاخا (مجموعه ای از احکام و شعار) و ۴) هگادا (شامل معارف کهن یهود، امثال و افسانه ها).
قرون وسطا (قرن ۶ تا میانه قرن ۱۸). ادبیات عبری در این عصر، برخلاف دوران کهن، شاخه شاخه و ناهمگن شد و در مراکز جغرافیایی مختلف پدید آمد. افزون بر تحریر و تفاسیر مذهبی و روایات ربیّان، دستور زبان، فرهنگ نویسی، تفسیر، شعر، و فلسفه بالیدن گرفت. بعد از قرن ۶م، آثار گوناگونی در بابل تألیف شد و فعالیت های علمای یهود قرن ها در این شهر تداوم یافت. از آغاز قرن ۱۱م که مراکز علمی بابل تعطیل شد، فعالیت یهود به افریقای شمالی، ایتالیا، فرانسه، آلمان، و به ویژه اسپانیا انتقال یافت. آثار فلسفی و اشعار زیادی پدید آمد. در این حال، نهضتی عرفانی در یهودیت، مشهور به قبالا به وجود آمد و ادبیات عرفانی رونق گرفت. در کنار آن، قصه ها، داستان ها، و فابل هایی با هدف تعلیمی تألیف شد. ازجملۀ معروف ترین عالمان و نویسندگان یهود در قرون وسطا عبارت اند از سعید فَیومی (قرن ۱۰م) فیلسوف و ادیب؛ ابن جبرون (قرن ۱۱م) شاعر و فیلسوف؛ ابراهیم ابن عزرا و موسی بن میمون (هر دو قرن ۱۲م)؛ و یوسف کارو، معروف به استاد (۱۴۸۸ـ۱۵۷۵). یهودیان از قرن ۱۴م و در پی جنگ های صلیبی نیز ادبیات دینی خود را حفظ کردند تا سرانجام دورۀ نوین ادبیات عبری، بیشتر با تکیه بر ادبیات غیردینی، آغاز شد.
عصر جدید. این عصر که از میانۀ قرن ۱۸ آغاز شد، شاهد رنسانس ادبیات عبری بود. شخصیت مشهور این دوره، موزس (موسا) مندلسون(۱۷۲۹ـ۱۷۸۶)، از پیشگامان خردگرایی و نهضت مشهور به روشنفکری بود. سرانجام با نهضت نژادگرای صهیونیسم، اشغال فلسطین در ۱۹۴۸، و اقامت یهودیان در آن، زبان و ادبیات عبری جانی تازه گرفت. شعر جدید عبری با موسی خییم لوتساتو (۱۷۰۷ـ۱۷۴۷)، شاعر ایتالیایی، به عرضۀ تصویر جدیدی از زندگی و طبیعت پرداخت. نفتالی وسلی (۱۷۲۵ـ۱۸۰۵) وزن هجایی را وارد شعر عبری کرد و خایم ناخمان بیالیک (۱۸۷۳ـ۱۹۳۴) شاعر ملی شناخته شد. آثار داستانی جدید عبری نیز با رمان های آبراهام ماپو (۱۸۰۸ـ۱۸۶۷) آغاز می گردد. برخی دیگر از رمان نویسان و نویسندگان داستان های کوتاه عبارت اند از پِرِز اسمولنسکین (۱۸۴۲ـ۱۸۸۵)، داوود فریشمن (۱۸۶۰ـ۱۹۲۲) و شموئیل یوزف آگنان (۱۸۸۸ـ۱۹۷۰)، که با نلی زاکْس (۱۸۹۱ـ۱۹۷۰) سوئدی مشترکاً برندۀ جایزۀ نوبل ادبیات ۱۹۶۶ شدند. آگنان از بزرگ ترین نویسندگان جدید عبری رمان و داستان کوتاه است. آثار مهمش عبارت اند از مهمان شب (۱۹۳۸)، پریروز (۱۹۴۵) و مجموعۀ آثارش روزهای خوف (۱۹۳۸).
wikijoo: عبری،_ادبیات