عبدالعزیزخان

عبدالعزیزخان ( ۱۶۱۴–۱۶۸۳ م ) ، پسر ندر محمد خان، فرمانروای ازبک بخارا ( خان بخارا ) در قرن هفدهم، پنجمین خان سلسله جانی ( هشترخانی ) بود که از ۱۶۴۵ تا ۱۶۸۱ میلادی سلطنت نمود. [ ۲] عبدالعزیزخان، مفتی و یکی از برجسته ترین فرمانروایان سلسله جانیان بود. [ ۳] او فقه را نزد آخوند ملامحمد شریف بخاری[ یادداشت ۱] آموخت و از وی اجازه فتوا گرفت. ادیب نیز بود و اغلب نامه ها و فرمانها را خود انشا می کرد. با مرگ عبدالعزیز خان، سلسله جانیان رو به زوال نهاد. [ ۴]
ندرمحمدخان، پدر عبدالعزیز، حکومت کوتاه و لرزانی در بخارا داشت. ندرمحمدخان پس از رسیدن به سلطنت در بخارا، امرا و درباریان بلخ را برکشید، زیرا به امرای ازبک بخارا اعتماد نداشت و همین امر باعث اختلاف شد. پسرش عبدالعزیز، حاکم سمرقند، خواهان حکومت بلخ بود. [ ۵] در ۱۰۵۵ ق. ( ۱۶۴۵ م ) ازبکان در تاشکند شورش کردند و ندرمحمدخان، عبدالعزیز، پسرش، را برای سرکوبی آنان فرستاد. اما عبدالعزیز به شورشیان پیوست. سبحان قلی و قاسم سلطان، دو پسر دیگر ندرمحمدخان هم بر پدر شوریدند و در بخارا به عبدالعزیز پیوستند. ندرمحمدخان از شاه جهان، امپراتور بابری هند کمک خواست و شاه جهان، با استفاده از فرصت، سپاهی برای تصرف بلخ فرستاد. در نبردی که میان خسرو سلطان ( پسر ندرمحمدخان ) و سپاهیان بابری درگرفت، خسرو سلطان شکست خورد و اسیر شد و بلخ به تصرف بابریان درآمد. ندرمحمدخان به ایران گریخت و به دربار شاه عباس دوم در اصفهان پناه برد. ندرمحمدخان اندکی بعد به بلخ بازگشت اما در ۱۰۵۷، به سبب آشوب های داخلی و نابسامانی اوضاع اقتصادی و ناسازگاری عبدالعزیز با او، تصمیم گرفت از طریق ایران، عازم مکه شود ولی در ۱۰۶۱ در سمنان درگذشت. [ ۶] شاه عباس دوم پس از اقدام به مراسم فاتحه، نامه ای در تعزیت به عبد العزیز خان نوشت و نامه را همراه شاه نظر بیک و بازماندگان ندر محمد خان و اموال و ماترک متوفی که بیش از صد هزار تومان بود به ترکستان فرستاد. [ ۷] پس از این حادثه، عبد العزیز خان بر سریر سلطنت ازبکان نشست و ظاهراً بعد از عقد قرارداد بین طرفین، روابط ایرانیان و ازبکان همیشه دوستانه بوده است. [ ۸]
عبدالعزیزخان که در ۱۰۵۵ حکومت بخارا را در دست گرفت و به تدریج، طی دو سال، هم آشوب های داخلی را سرکوب کرد و هم هندیان را از قلمرو خویش بیرون نمود. [ ۹] در انتهای این دوسال، موفق شد که پدرش و سپاهیان ایرانی همراه او را هم بیرون کند. ابوالغازی بهادرخان، خان خیوه و خوارزم در ۱۰۶۶ ق. / ۱۶۵۶ م؛ و در ۱۰۷۳ ق. / ۱۶۶۲–۱۶۶۳ م. دو بار برای غارت به بخارا تاخت؛ و خانات قزاق هم حملاتی به بخارا نمودند. طی دوران عبدالعزیزخان، یلنکتوش بهادر، حاکم سمرقند ( از ۱۶۰۵ تا ۱۶۵۶ م ) نفوذ زیادی در حکومت داشت به نحوی که حتی هنگام لشکرکشی مشترک عبدالعزیزخان و یلنکتوش بهادر ضد شاه جهان، این دو خان دست از مشاجره با یکدیگر برنمی داشتند. [ ۱۰]