ظن

[ویکی فقه] ظن از واژه های نسبتاً پرکاربرد در قرآن کریم است که به جهت استفاده آن در موضوعات اعتقادی و اخلاقی، از اهمیت بالایی در مباحث معرفت شناختی و اخلاقیِ قرآن برخوردار است.
در لغت سه معنا برای "ظن" بیان شده: معنایی متضاد و دربردارنده ی معنای شک و یقین؛ اعتقاد ضعیف و غیرمُستدلّ (اعتقاد حق باشد، یا باطل) و اسم برای چیزی که از طریق نشانه ای برای انسان به وجود می آید؛ زمانی که این نشانه قوی باشد، ظن به معنا یقین است و زمانی که ضعیف باشد، ظن به معنای غیر یقین بوده، که در فارسی از آن به گمان و خیال قوی همراه با احتمال خلاف یاد می کنند.
معنای اصطلاحی ظن
ظن در اصطلاح تنوع مفهومی دارد؛ چون کلمه ی "ظن" در علوم مختلفی، مانند: علم اصول فقه، علم اخلاق و علوم دیگر به کار رفته و در هر کدام به نحو به خصوصی مطرح شده که می توان آن را به طور کلی ترجیح یکی از دو احتمال اثبات یا نفی، با بقای احتمال طرف مقابل تعریف کرد. بنابراین ظن در بیان قرآن کریم به معنای آن چیزی است که از خاطر می گذرد و بر قلب انسان غلبه پیدا می کند، به طوری که طرف مقابل به کلی نفی نمی شود؛ بلکه احتمال آن نیز وجود دارد.
کاربرد "ظن" در قرآن
در قرآن کریم دو گروه مقابل هم «مؤمنان و کافرین» متصف به ظن شده اند؛ با نظر به این آیات به دست می آید که به صورت کلی دو نوع ظنّ در قرآن وجود دارد: ظنّ حَسَن و ظنّ قبیح؛ اما در بیشتر موارد کاربرد ظن در قرآن، درباره اعتقادی اشتباه و بی دلیل آمده که به گمان صاحبش صحیح می باشد. برخی لغت دانان معنای ظن را در قرآن منحصر به اعتقادی که به حد یقین نرسیده، می دانند؛ اما در مقابل این دیدگاه مفسران به استناد ظاهر برخی آیات که ظن در آنها به معنای یقین به کار رفته، معنای قرآنی ظن را معنایی گسترده دانسته اند که شامل معنای شک و یقین می شود. برای استعمال واژه ی ظن در معنای یقین آیات زیادی را می توان شاهد آورد؛ از جمله آیاتی که در بیان صفات مؤمنان خاشع و حقیقی وارد شده است:«...الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنهَّم مُّلَاقُواْ رَبهِّمْ وَ أَنهَّمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» «...آنها کسانی هستند که می دانند دیدارکننده ی پروردگار خویشند، و به سوی او بازمی گردند.»و آیه ی دیگر که می فرماید:«...الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُّلَقُواْ اللَّهِ...» «...آنها که می دانستند خدا را ملاقات خواهند کرد...»اعتقاد در اصول باید یقینی باشد، نه شک و گمان؛ و بحث در این آیات بر سر قیامت و ملاقات پروردگار بوده که از اصول اعتقادی ما هستند؛ لذا در این دو آیه ی شریف "ظن" از اعتقادات صحیح شمرده شده که به معنای یقین باشد. در فراز نخست "گمان" به عنوان صفت خاشعین بیان شده و صفت مناسب برای انسان های خاشع، خاشع از خشوع است و زمانی به کار می رود که شخص چشمانش را به زمین دوخته باشد یا سرش را به پائین انداخته باشد. خاشع صفت نیکویی ست که مانند متواضع معنایی در برابر تکبر دارد. یقین و ایمان جازم است؛ و کسانی که خداوند آنان را لایق صفت خشوع می داند، بعید است که به لقاء پروردگار گمان داشته باشند. اما مفسرانی که منکر معنای یقین برای ظن در قرآن هستند، توجیهاتی را بر آیات مذکور ذکر کرده اند که ذیل آیه ی مذکور (بقره، آیه۴۶) سه نوع توجیه بیان شده است:اول. آیه در توصیف خاشعین بوده و برای خشوع، گمان و احتمال وقوع قیامت کفایت می کند؛ پس لزومی ندارد که حتما معنای یقین را برای ظن بدانیم. دوم. در این آیه بحث در مورد لقای پروردگار همراه با وجه رضاست و خاشعین کسانی هستند که ضمن اعتقاد به قیامت و تصدیق آن نسبت به کیفیت اعمال خود مظنونند؛ در نتیجه نسبت به اینکه در ازای اعمال نیک خود به پاداش الهی خواهند رسید یا خیر، یقین ندارند؛ پس اگر انسان اظهار کند که حتما خدا را با وجه رضا ملاقات خواهد کرد، این امر به صفت غرور نزدیک تر است تا به خشوع. سوم. لقاء ربّ به موت معنا شود؛ به این صورت که خاشعین هر لحظه می پندارند، اکنون اجلشان سر می رسد و این گمان موجب عدم ارتکاب آنها به گناه می شود.
اقسام ظن در قرآن
...

[ویکی الکتاب] معنی ظَنَّ: گمان - پندار
معنی تَظُنُّ: می داند(درآیه "تَظُنُّ أَن یُفْعَلَ بِهَا فَاقِرَةٌ " ظن به معنی علم است)
معنی ظَّانِّینَ: شک گنندگان - گمان برندگان(اسم فاعل از کلمه ظن به معنای پندار است )
ریشه کلمه:
ظنن (۶۹ بار)

«راغب» در «مفردات» می گوید: «ظنّ» به معنای «اعتقادی» است که از دلیل و قرینه حاصل می شود، این اعتقاد گاه قوی می شود و به مرحله یقین می رسد و گاه ضعیف است و از حد گمان تجاوز نمی کند.

[ویکی فقه] ظن (ابهام زدایی). ظن، ممکن است در علوم ذیل به کار رفته باشد: • ظن (منطق)، یکی از اصطلاحات علم منطق و به معنای ترجیح دادن یکی از دو طرف نفی و اثبات با احتمال صحت طرف مقابل آن.• ظن (قرآن)، ظن از واژه های نسبتاً پرکاربرد در قرآن کریم و به معنای اعتقاد اشتباه و بی دلیل.
...

[ویکی فقه] ظن (اصول). رجحان یکی از دو طرف احتمال نزد نفس را ظن گویند.
ظن، صفت نفسانی انسان و مانند علم و شک است که در نفس وی پدید می آید، با این تفاوت که مرتبه اش از شک بالاتر و از علم و قطع پایین تر است.به بیان دیگر، در مواقعی که ذهن انسان در مسئله ای دچار تردید می گردد، اگر میل به یک طرف تردید، در نظر او قوی بوده و میل به طرف دیگر، ضعیف باشد، طرف راجح و قوی را ظن می گویند.در کتاب «تحریر المعالم» آمده است: «فی الظن: هو الوصف النفسانی المقابل للقطع و الشک فهو عبارة عن الطرف الراجح مِن شِقَّی التردید الحاصل فی الذهن».
ظن نوعی
تعریفی که ارایه شد، تعریف ظن شخصی است، ولی گاهی ظن به اسبابی اطلاق می شود که موجب ایجاد ظن در نوع عقلا می گردد، که به این نوع ظن، ظن نوعی گفته می شود. (این اطلاق مجازی است).
انواع ظنون مجتهد
مجتهد بعد از توجه به یک موضوع و جست وجو درباره حکم آن در منابع احکام، به آن قطع یا ظن و یا شک پیدا می کند؛ در صورتی که به حکم ظن پیدا نماید، یا آن ظن از راه های معتبر به دست آمده است، مانند خبر واحد، که چنین ظنی برای او حجت است، و یا از راه های غیر معتبر، مثل قیاس، به دست آمده، که با آن مانند شک برخورد می شود؛ یعنی ارزش آن مانند ارزش شک می باشد.

[ویکی فقه] ظن (قرآن). ظن از واژه های نسبتاً پرکاربرد در قرآن کریم است که به جهت استفاده آن در موضوعات اعتقادی و اخلاقی، از اهمیت بالایی در مباحث معرفت شناختی و اخلاقیِ قرآن برخوردار است.
در لغت سه معنا برای "ظن" بیان شده: معنایی متضاد و دربردارنده ی معنای شک و یقین؛
وَیَقِینٌ ابن منظور، محمدبن مکرم ؛ لسان العرب ، بیروت ، دار صادر، ۱۴۱۴ق ، چاپ سوم، ج ۱۳، ص۲۷۲.
ظن در اصطلاح تنوع مفهومی دارد؛ چون کلمه ی "ظن" در علوم مختلفی، مانند: علم اصول فقه،
مظفر، محمدرضا؛ اصول فقه، قم، الاعلام الاسلامی، ۱۳۷۵ش، چاپ سوم، ج۲ ص۲۰.
در قرآن کریم دو گروه مقابل هم «مؤمنان و کافرین»
بقره/سوره۲، آیه۴۶.
...

[ویکی فقه] ظن (منطق). ظنّ ، یکی از اصطلاحات علم منطق بوده و به معنای ترجیح دادن یکی از دو طرف نفی و اثبات است با احتمال صحت طرف مقابل آن.
ظن یکی از اقسام تصدیق و در برابر یقین و شک، عبارت است از احتمال بیشتر برای یکی از دو طرف نفی و اثبات قائل شدن. به عبارت دیگر ظن یعنی ترجیح دادن ذهن یکی از دو طرف نفی و اثبات را، با احتمال صحت طرف مقابل آن. برخلاف شک که در آن ذهن هیچ یک از دو حکم را بر دیگری رجحان نمی دهد. بنابراین شک را درجاتی نیست. اما ظن را مراتب بسیار مختلف است از ظن بسیار ضعیف تا ظن غالب و قوی که به سرحد یقین بسیار نزدیک باشد. بنابراین ظن بین شک و یقین قرار دارد.
اقسام ظن
ظن مقابل یقین شامل سه قسم است: ظن صِرف، جهل مرکب و اعتقاد تقلیدی. توضیح اینکه تحقق یقین، منوط به تحقق سه شرط است: ۱. جازم بودن حکم؛ ۲. مطابقت حکم با واقع؛ ۳. استناد حکم به علت و سبب آن. اگر این سه شرط در حکمی جمع نباشد، به آن حکم «ظنی» گویند (و مراد از «ظنّ مقابل یقین» همین معناست). اکنون اگر شرط اول منتفی باشد آن را «ظن صِرف» گویند و اگر شرط دوم منتفی باشد آن را «جهل مرکب» گویند و اگر شرط سوم منتفی باشد آن را «تقلید» گویند. «علم و ظنّ متقابلانند به وجهی. و اختلاف ایشان به وثاقت و اضطراب است. و هردو داخل اند در تحت رای. پس رای علم بود یا ظن. و به علم در این موضع قسم تصدیقی را می خواهیم به انفراد. چه تصور را با ظن نسبتی نبود... و هرچه نه علم بود ظن بود. پس ظن را اقسام بود... و علم و ظن به یک چیز یک کس را در یک وقت جمع نتواند بود، چه امتناع زوال و امکان زوال در یک موضع جمع نتواند آمد. و همچنین دو ظنّ مختلف جمع نتواند بود. چه هرطرف که راجح بود ظن به آن طرف حاصل بود. و مرجوح مظنون نبود. و اگر هردو طرف متساوی بود، حکم مشکوک بود نه مظنون».
خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۴۰۹.
۱. ↑ خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس، ص۴۰۹.
...

ظن (اصول فقه). ظَنّ (اصول فقه)
اصطلاحی در اصول فقه، به حالت نفسانی بین قطع (یقین) و شکّ گویند. اگر مسئله ای مطرح باشد و ذهن بین دو یا چند احتمال، به طرف یکی از احتمالات گرایشی بیشتر پیدا کند می گویند ظنّ دارد. ظن، ذاتاً حجت نیست؛ امّا قابلیّت حجّت شدن را دارد. لذا حجیت ظنونی همانند خبر واحد، شهرت ، ظواهر، اماره، قاعدۀ ید، فی الجمله اثبات شده است و به چنین ظنونی ظن خاص گویند؛ امّا هر ظنّی که دلیل بر حجیت آن اقامه نشده باشد، اصل بر عدم حجیت آن است. ظنّی که نزد مردم عادی به نام علم شناخته می شود «ظن غالب» نام دارد و در فقه به آن «ظن اطمینانی» یا «ظن مُتاخِم به علم» (متاخم بر وزن مسافر یعنی تالی و بسیار نزدیک) یا «ظنّ قوی» گویند. گاه به ظن، مظنّه گویند و اجتهاد معمولاً براساس حجّیت مظنّه تحقق می یابد و گرنه هیچ مجتهدی در رأی یا حکم خود یا اغلب آن ها، به قطع و یقین رأی و نظر نمی دهد.

ظن (منطق). ظَنّ (منطق)
(در لغت به معنی پنداشت، گمان و حدس) در اصطلاح منطق دو معنا برای آن قائل شده اند ۱. معنی خاص یا ظن صرف، که حالتی ذهنی را گویند که در مورد یک حکم، یکی از طرفین نفی یا اثبات را ترجیح دهند، در حالی که احتمال صحت طرف مقابل منتفی نباشد؛ ۲. معنی عام یا ظن در مقابل یقین، که چون تحقق یقین منوط به این سه شرط است، با نبود هریک از این شروط، حکم را ظنی می خوانند: الف. جازم بودن حکم؛ ب. مطابق بودن آن با واقع؛ ج. استناد حکم به علت و سبب آن، در صورت نبودن شرط های اول تا سوم، اعتقاد را به ترتیب، ظن صرف، جهل مرکب و اعتقاد مقلَّد می نامند. ظن صرف میان شک و یقین قرار دارد و از مفاهیم تشکیکی است. ظن و وهم را متعاکس یکدیگر دانسته اند، بدین معنا که توهّم مضمون خبر با ظن به عدم آن همراه است.