ضمیر

ضَمیر
در اصطلاح دستور زبان، تکواژ ی که به جای اسم می نشیند و نقش های آن را در جمله می پذیرد. ضمیر، از نظر مفهوم، به شخصی، مشترک، اشاره، پرسشی، و مبهم تقسیم می شود: ۱. ضمیر شخصی، که برای گوینده (اول شخص) و شنونده (دوم شخص) و دیگر کَس (سوم شخص) از مفرد و جمع، صورت های جداگانه دارد. ضمیر شخصی به دوگونۀ جدا (منفصل) و پیوسته (متّصل) تقسیم می شود: الف. ضمیر شخصی جدا، به طور مستقل برای هر شش شخص، جدا از کلمات قبل و بعد از خود، در جمله می آید و شامل موارد زیر است: ب. ضمیر شخصی پیوسته، که هرگز مستقل به کار نمی رود و به کلمۀ قبل از خود، که عموماً اسم یا فعل یا ضمیر مشترک یا حرف اضافه است می چسبد و شامل موارد زیر است: گاهی برای احترام به مخاطب (دوم شخص مفرد) به جای «تو/ ـَ ت» از ضمیر «شما/ ـِ تان» استفاده می شود، مثلِ: «با شما تماس گرفتم امّا تلفنتان مشغول بود». همچنین، گاهی به جای «او/ ـَ ش»، برای احترام، از ضمیر «ایشان/ ـِ شان» استفاده می شود. مثلِ: «ایشان وارد کلاس شدند و دربارۀ کتاب جدیدشان مطالبی بیان کردند». ۲. ضمیر مشترک، که تکواژِ «خود» است و می تواند به جای همه ضمیرهای شخصی بیاید. در متون کهن، «خویش» و «خویشتن» نیز به جای «خود» به کار می رفته است. ضمیر مشترک در زبان معیار و رسمی و ادبی چندان کاربرد ندارد و بیشتر به عنوان تأکید، همراه ضمیر شخصی می آید، مثلِ «خودم»، «خودش»، «خودتان». ۳. ضمیر اشاره، هرگاه تکواژهای «آن» برای اشاره به دور و «این» برای اشاره به نزدیک در جمله به تنهایی نقش بپذیرند، یعنی وابسته به اسم بعد از خود نباشند. ۴. ضمیر پرسشی، تکواژهای «که»، «کدام»، «چه»، «چند»، «کی»، «کجا» وقتی جانشین اسم شوند و نقشی در جمله بپذیرند و مفهوم پرسش را برسانند. مثلِ «کدام را اختیار کردی؟»، «از چه می ترسی؟» ۵. ضمیر مبهم، تکواژی که در جمله به جای اسم می نشیند و بر شخص یا موجودِ نامعینی دلالت می کند و همانند اسم نقش می پذیرد، مهم ترین آن ها عبارت اند از: هریکی، همه، کسی، اندکی، خیلی، برخی، بعضی، پاره ای، هیچ یک، هرکه، هرچه، فلان، بهمان. مثال: «خیلی ها آمده بودند»، «هریک برای خود نظری داشت».