[ویکی فقه] ضحاک بن مخلد، عالم و محدّث بصری قرن دوم و سوم و از موالی بنی شیبان بوده است.
ضَحّاک بن مَخْلَد، عالم و محدّث بصری قرن دوم و سوم. ابوعاصم ضحاک بن مخلد بصری از موالی بنی شیبان یا از تیرۀ بنی شیبان بوده است. نسب چون ابن عساک ر دربارۀ غیر فصیح بودن او خبری آورده، وی نباید عرب تبار باشد و نسبت او به بنی شیبان از طریق پیوند ولاء صحیح تر است. با این حال، برای او در انتساب به ثعلبة بن شیبان ، سلسله نسبی ذکر شده است. مادرش از بنی زبیر بود. تولد به نوشتۀ خلیفة بن خیاط ، وی در ۱۲۱ به دنیا آمده، هر چند خود او زمان تولدش را ربیع الاول ۱۲۲ ذکر کرده است، که به نظر می رسد صحیح تر باشد. ملقب به نبیل ابوعاصم شوخ طبع بود و چون بینی بزرگی داشت و لباس ابریشمی و زیبا می پوشید، به نبیل ملقب شد. همچنین گفته اند زمانی فیلی به بصره آورده و مردم برای دیدن آن رفته بودند، اما ضحاک بن مخلد، که علاقۀ شدیدی به ابن جریج داشت، نرفت و چون ابن جریج سبب نرفتن او را پرسید، گفت که ترجیح می دهد به ابن جریح بنگرد و ابن جریج نیز او را نبیل خواند اقوال دیگر برعلت شهرت به نبیل برای اقوال دیگر دربارۀ علت شهرت او به نبیل مزی . تجارت ابریشم دربارۀ زندگی او اطلاع چندانی نیست، جز آن که به تجارت ابریشم می پرداخته و در بصره سکونت داشته است. اساتید وی از محدّثان برجستۀ بصری بوده و از کسان بسیاری حدیث نقل کرده است، که از آن جمله بوده اند: سفیان ثوری ، شعبة بن حَجّاج ، و امام صادق علیه السلام که از ایشان تن ها یک حدیث شنیده برای فهرست مشایخ حدیثی او. شاگردان از ضحاک برجسته ترین محدّثان عصرش ( احمد بن حنبل ، احمد بن سعید دارمی ، محمد بن اسماعیل بخاری ) و کسان دیگری، حدیث نقل کرده اند، که نشان دهندۀ جایگاه بلند او در میان محدّثان و اهل حدیث عصرش است؛ برای فهرست راویان حدیث از وی. شخصیت رجالی اغلب رجال نویسان اهل سنّت وی را ثقه ، ثبت، کثیرالحدیث ، حافظ و شیخ المحدّثین خوانده اند. شخصیت اخلاقی خلیلی نیز از نظر زهد و علم و دیانت و اتقان و متفق علیه بودن وثاقت ضحاک در میان محدّثان، سخن گفته و نوشته که بخاری به شاگردی نزد وی افتخار می کرده است. با این همه، انتقاداتی نیز از او شده است. خرده گیری عقیلی به ضحاک خرده گیری عقیلی به سبب موضع اهل رأی و تعصب ضحّاک دربارۀ ابوحنیفه بوده، که از دیدگاه اهل حدیث بی اشکال نبوده است. جایگاه ضحاک در بین اهل حدیث با این حال، جایگاه برجستۀ او در میان محدّثان عراق به گونه ای بوده که احمد بن حنبل افراد را برای سماع حدیث نزد او می فرستاده است. حافظ حدیث وی حدود هزار حدیث در حافظه داشته است. مقام فقهی ضحاک ضحاک در فقه نیز متبحر بوده و روایتهای فقهی فراوانی از او در آثار کهن موجود است. مزی حدیثی را که نام ضحاک در سلسله سند آن بوده، به سندی عالی نقل کرده است (نیز علو سند). جایگاه ضحاک در بین رجال نویسان شیعی از میان رجال نویسان شیعی، شیخ طوسی و نجاشی او را در شمار اصحاب و راویان امام صادق علیه السلام یاد کرده اند. سنی بودن ضحاک نجاشی به عامّی ( سنّی ) بودن ضحاک اشاره نموده نقل حدیث از امام صادق و گفته که ضحّاک مکتوبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. مشهور بودن مکتوب ضحاک مکتوبی که نجاشی به آن اشاره کرده در میان محدّثان امامی شهرت داشته. طریق مکتوب ضحاک به امام صادق و نجاشی آن را به دو طریق، طریق محدّثان قم و عراق، نقل کرده است. اشکال نقل نجاشی تن ها اشکال در نقل نجاشی آن است که نام پدر یا جدّ ضحاک را محمد ذکر کرده، که ظاهراً حاصل تصحیفی است که به دست کاتبان در نسخۀ کتاب نجاشی روی داده است برای مواردی دیگر از تصحیف نام او در احادیث شیعه، زیرا نام پدر ضحاک، مَخلد بوده و در سلسله نسبی که برای او ذکر شده است نیز نام محمد دیده نمی شود. تاریخ وفات دربارۀ تاریخ درگذشت او اختلاف اندکی در منابع وجود دارد و از میان آن ها ۱۴ ذیحجۀ ۲۱۲ و در شهر بصره از صحت و شهرت بیشتری برخوردار است که تاریخ اخیر را از قول ابوداود سجستانی نقل کرده است. نواده ضحاک نوادۀ ضحاک، ابو بکر احمد بن عمرو بن ابی عاصم ، از محدّثان نامور بوده است (ابن ابی عاصم). منابع : (۱) عبدالرحمن بن محمد مشهور به ابن ابی حاتم رازی، الجرح والتعدیل لابن ابی حاتم، بیروت ۱۳۷۱/۱۹۵۲. (۲) محمد بن حبان مشهور به ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۳) ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس (اختصارات). (۴) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۰. (۵) خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط العصقری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۶) خلیل بن عبدالله خلیلی، کتاب الارشاد فی معرفه علماء الحدیث، چاپ محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۷) ذهبی، سیر اعلام النبلاء. (۸) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴ق. (۹) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۰) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی أمین قعله جی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۱۱) یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
ضَحّاک بن مَخْلَد، عالم و محدّث بصری قرن دوم و سوم. ابوعاصم ضحاک بن مخلد بصری از موالی بنی شیبان یا از تیرۀ بنی شیبان بوده است. نسب چون ابن عساک ر دربارۀ غیر فصیح بودن او خبری آورده، وی نباید عرب تبار باشد و نسبت او به بنی شیبان از طریق پیوند ولاء صحیح تر است. با این حال، برای او در انتساب به ثعلبة بن شیبان ، سلسله نسبی ذکر شده است. مادرش از بنی زبیر بود. تولد به نوشتۀ خلیفة بن خیاط ، وی در ۱۲۱ به دنیا آمده، هر چند خود او زمان تولدش را ربیع الاول ۱۲۲ ذکر کرده است، که به نظر می رسد صحیح تر باشد. ملقب به نبیل ابوعاصم شوخ طبع بود و چون بینی بزرگی داشت و لباس ابریشمی و زیبا می پوشید، به نبیل ملقب شد. همچنین گفته اند زمانی فیلی به بصره آورده و مردم برای دیدن آن رفته بودند، اما ضحاک بن مخلد، که علاقۀ شدیدی به ابن جریج داشت، نرفت و چون ابن جریج سبب نرفتن او را پرسید، گفت که ترجیح می دهد به ابن جریح بنگرد و ابن جریج نیز او را نبیل خواند اقوال دیگر برعلت شهرت به نبیل برای اقوال دیگر دربارۀ علت شهرت او به نبیل مزی . تجارت ابریشم دربارۀ زندگی او اطلاع چندانی نیست، جز آن که به تجارت ابریشم می پرداخته و در بصره سکونت داشته است. اساتید وی از محدّثان برجستۀ بصری بوده و از کسان بسیاری حدیث نقل کرده است، که از آن جمله بوده اند: سفیان ثوری ، شعبة بن حَجّاج ، و امام صادق علیه السلام که از ایشان تن ها یک حدیث شنیده برای فهرست مشایخ حدیثی او. شاگردان از ضحاک برجسته ترین محدّثان عصرش ( احمد بن حنبل ، احمد بن سعید دارمی ، محمد بن اسماعیل بخاری ) و کسان دیگری، حدیث نقل کرده اند، که نشان دهندۀ جایگاه بلند او در میان محدّثان و اهل حدیث عصرش است؛ برای فهرست راویان حدیث از وی. شخصیت رجالی اغلب رجال نویسان اهل سنّت وی را ثقه ، ثبت، کثیرالحدیث ، حافظ و شیخ المحدّثین خوانده اند. شخصیت اخلاقی خلیلی نیز از نظر زهد و علم و دیانت و اتقان و متفق علیه بودن وثاقت ضحاک در میان محدّثان، سخن گفته و نوشته که بخاری به شاگردی نزد وی افتخار می کرده است. با این همه، انتقاداتی نیز از او شده است. خرده گیری عقیلی به ضحاک خرده گیری عقیلی به سبب موضع اهل رأی و تعصب ضحّاک دربارۀ ابوحنیفه بوده، که از دیدگاه اهل حدیث بی اشکال نبوده است. جایگاه ضحاک در بین اهل حدیث با این حال، جایگاه برجستۀ او در میان محدّثان عراق به گونه ای بوده که احمد بن حنبل افراد را برای سماع حدیث نزد او می فرستاده است. حافظ حدیث وی حدود هزار حدیث در حافظه داشته است. مقام فقهی ضحاک ضحاک در فقه نیز متبحر بوده و روایتهای فقهی فراوانی از او در آثار کهن موجود است. مزی حدیثی را که نام ضحاک در سلسله سند آن بوده، به سندی عالی نقل کرده است (نیز علو سند). جایگاه ضحاک در بین رجال نویسان شیعی از میان رجال نویسان شیعی، شیخ طوسی و نجاشی او را در شمار اصحاب و راویان امام صادق علیه السلام یاد کرده اند. سنی بودن ضحاک نجاشی به عامّی ( سنّی ) بودن ضحاک اشاره نموده نقل حدیث از امام صادق و گفته که ضحّاک مکتوبی از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. مشهور بودن مکتوب ضحاک مکتوبی که نجاشی به آن اشاره کرده در میان محدّثان امامی شهرت داشته. طریق مکتوب ضحاک به امام صادق و نجاشی آن را به دو طریق، طریق محدّثان قم و عراق، نقل کرده است. اشکال نقل نجاشی تن ها اشکال در نقل نجاشی آن است که نام پدر یا جدّ ضحاک را محمد ذکر کرده، که ظاهراً حاصل تصحیفی است که به دست کاتبان در نسخۀ کتاب نجاشی روی داده است برای مواردی دیگر از تصحیف نام او در احادیث شیعه، زیرا نام پدر ضحاک، مَخلد بوده و در سلسله نسبی که برای او ذکر شده است نیز نام محمد دیده نمی شود. تاریخ وفات دربارۀ تاریخ درگذشت او اختلاف اندکی در منابع وجود دارد و از میان آن ها ۱۴ ذیحجۀ ۲۱۲ و در شهر بصره از صحت و شهرت بیشتری برخوردار است که تاریخ اخیر را از قول ابوداود سجستانی نقل کرده است. نواده ضحاک نوادۀ ضحاک، ابو بکر احمد بن عمرو بن ابی عاصم ، از محدّثان نامور بوده است (ابن ابی عاصم). منابع : (۱) عبدالرحمن بن محمد مشهور به ابن ابی حاتم رازی، الجرح والتعدیل لابن ابی حاتم، بیروت ۱۳۷۱/۱۹۵۲. (۲) محمد بن حبان مشهور به ابن حبان، الثقات، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۳) ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس (اختصارات). (۴) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/۱۹۹۵ـ۲۰۰۰. (۵) خلیفة بن خیاط عصفری، تاریخ خلیفة بن خیاط العصقری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۶) خلیل بن عبدالله خلیلی، کتاب الارشاد فی معرفه علماء الحدیث، چاپ محمد سعید بن عمر ادریس، ریاض ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۷) ذهبی، سیر اعلام النبلاء. (۸) محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۲۴ق. (۹) محمد بن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۰) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب الضعفاء الکبیر، چاپ عبدالمعطی أمین قعله جی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸. (۱۱) یوسف بن عبدالرحمن مزی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۱۲) احمد بن علی نجاشی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.