صمدخان. [ ص َ م َ ] ( اِخ ) ( حاجی... ) ملقب به شجاع الدوله. وی یکی از مستبدان بنام است که با مشروطه خواهان آذربایجان نهایت بدرفتاری را معمول داشت. چون براثر مقاومت مردم آذربایجان ، عین الدوله که ازجانب محمدعلی شاه مأمور سرکوبی تبریز شده بود، کاری از پیش نبرد و عقب نشینی کرد محمدعلی شاه صمدخان را با لقب شجاع الدوله از تهران به مراغه فرستاد که به تبریز رود و آزادیخواهان را قلع و قمع کند. صمدخان چون به مراغه رسید، نخست به آزار مردم و گرفتن پول از ثروتمندان پرداخت ، سپس رو به تبریز نهاد و در 27 ذوالقعده 1326 هَ. ق. در خانقاه با آزادیخواهان روبرو شد و آنان را شکست داد و از آنجا روانه خسروشاه گردید و پس از پیوستن سپاهیانی بدو رو به تبریز نهاد و آن شهر را به محاصره گرفت و بر محلاتی از تبریز دست یافت ، لکن آزادیخواهان برابر او ایستادند و او را از تبریز راندند. صمدخان چون در تبریز کاری از پیش نبردو مشروطه رونقی یافت به مراغه بازگشت و به حکومت پرداخت و خود را طرفدار مشروطه می شناساند؛ اما چون زمزمه بازگشت مجدد محمدعلی میرزا به ایران آغاز شد، صمدخان انجمنی ساخت و به مردمان گفت : محمدعلی میرزا خواهد آمد و مرا نوشته است که به تبریز روم و مشروطه را براندازم. سپس رو به تبریز نهاد و پس از نبردهای طولانی عقب نشینی کرد و دیگر بار از در آشتی درآمد؛ اما پس از آنکه روسها به بهانه هائی وارد تبریز شدند و مردم کشی را آغاز کردند، صمدخان دیگرباره با پشتیبانی روسیان حکومت شهر را بدست گرفت و خونریزیهای فراوان کرد و چون بار دیگر کار آذربایجان سر و صورتی یافت ، صمدخان چندی از آزار مردم دست کشید؛ اما باز به گردنکشی برخاست و دستور انتخابات را که بدو رسیده بود نادیده گرفت. پس از سقوط کابینه علاءالسلطنه و روی کار آمدن کابینه مستوفی الممالک صمدخان از کار حکومت بر کنار شد و به خانه خود در نعمت آباد رفت و آنجا نیز نماند و روانه تفلیس شد. رجوع شود به تاریخ مشروطه تألیف کسروی و تاریخ هیجده ساله آذربایجان. آقای مورخ الدوله سپهر در اخبار روز یکشنبه 11 ژوئیه 1915 م. نویسد: بموجب اخبار واصله از روسیه صمدخان شجاع الدوله فرمانفرمای تحمیلی آذربایجان که با مساعدت روسهاپیرامون فجایع و مظالم بی شمار گردیده بود در خاک روسیه بمرض سرطان درگذشت. ( ایران در جنگ بزرگ ص 185 ).
فرهنگ فارسی
( حاجی ) ملقب به شجاع الدوله از رجال استبداد (نیمه اول قر.۴ ه. ) چون عین الدوله که از جانب محمد علی شاه مامور سر کوبی تبریز شده بود بر اثر مقاومت مردم آذربایجان کاری از پیش نبرد و عقب نشینی کرد محمد علی شاه صمد خان را با لقب شجاع الدوله از تهران بمراغه فرستاد تا از آنجا بتبریز رود و آزادیخواهان را قلع و قمع کند.وی چون بمراغه رسید نخست بایذائ مردم و گرفتن پول از ثروتمندان پرداخت سپس رو بتبریز آورد و در ذی القعده ۱۳۲۶ ه.ق . در خانقاه با آزادیخواهان روبرو شد و آنانرا شکست داد و از آنجا عازم خسرو شاه گردید و پس از پیوستن سپاهیانی بدو رو بتبریز نهاد و آن شهر را بمحاصره گرفت و بر محلاتی از تبریز دست یافت ولی آزادیخواهان در مقابل او پایداری کردند و او را از تبریز راندند . وی بمراغه بازگشت و بحکومت پرداخت و خود را طرفدار مشروطه معرفی کرد اما چون زمزمه بازگشت مجدد محمد علی میرزا بایران آغاز شد صمد خان مجددا رو بتبریز نهاد و پس از نبرد های طولانی عقب نشینی کرد و دیگر بار از در آشتی در آمد .پس از ورود روسها بتبریز و آغاز مردم کشی آنان صمد خان دیگر باره با پشتیبانی روسها حکومت شهر را بدست گرفت و خونریزیهای فراوان کرد. چون بار دیگر کار آذربایجان سر و صورتی یافت وی چندی دست ازایذای مردم کشید ولی دستور انتخابات را که بدو رسیده بود نادیده گرفت . پس از روی کار آمدن کابینه مستوفی الممالک صمد خان از کار بر کنار شد و بخانه خود در نعمت آباد رفت و از آنجا روانه تفلیس گردید و در روسیه بمرض سرطان در گذشت .
