شب هزارویکم

شب هزارویکُم کتابی است از بهرام بیضایی با سه نمایشنامهٔ تک پرده ایِ هم نامِ پی درپی، یا سه پرده از یک نمایشِ بلند.
آن چه بیضایی درباره ی مبدأ و منشأ «هزارافسان» می گوید، بحثی است که می تواند مورد منازعه و مناقشه ی علمی قرار گیرد. اما . . . برداشت بیضایی کاملاً منطبق با فرهنگ و منش جمعی ایرانی در تاریخ پر رمز و راز و سراسر رنج این آب و خاک است.
محمّد جعفری قنواتی، ۱۳۸۲ و ۱۳۸۳[ ۱]
به گفتهٔ بیضایی در نمایش نخستین شب هزارویکم/۱ «نمونه پیشین و گم شدهٔ افسانه ضحاک ( اژدهاک ) بازسازی شده؛ داستان گفته نشده شاه ضحاک و همسرانش شهرناز و ارنواز؛ که نویسنده فکر می کند سرچشمه اصلی داستان پایه ای و بنیادین کتاب نابود شدهٔ هزار افسان است. » نمایش دوّم «داستان گفته نشده مترجم گمنامی است که هزارافسان از پارسی به عربی برگرداند و نام آن الف لیله و لیله کرد؛ کتابی که قرن ها بعد در بازگرداندن دوباره به پارسی نام هزارویک شب گرفت. » و نمایش سوّم نیز «حتماً چند دهه پس از تاریخ چاپ بازگردان هزارویک شب به فارسی –۱۲۸۰ ه‍. ق - می گذرد و به روزگار ما نزدیک تر است؛ و داستان گفته نشده سرانجام زنی است که هزارویک شب خواند. »[ ۲]
این موضوع سپس تر در کتابِ ریشه یابیِ درخت کهن و پارهٔ دوّمش، هِزاراَفسان کجاست؟ ( دربارهٔ یکسانی داستان بنیادین هزارویک شب با داستان ضحاک در شاهنامه ) ، پژوهیده شد.
این کتاب نخستین بار سالِ ۱۳۸۲ در انتشارات روشنگران و مطالعات زنان با عکسِ بغبانوی باروری از یک مُهرِ ایلامی از موزهٔ ملّی ایران بر جلد طبع شد. [ ۳] در چاپ های بعدی عکس ها و اطّلاعات اجرای نمایش به کتاب پیوست شد و تصویر روی جلد هم عوض شد. [ ۴]
سالِ ۱۳۸۱ نسخهٔ بیست دقیقه ای سوّمین از این سه پرده نوشته شده و در کپنهاگ به کارگردانی آلن لایدیارد به نمایش درآمد.
سه نمایش شب هزارویکُم نخستین بار به وسیلهٔ بیضایی از ۲۶ شهریور تا ۱۷ آبانِ ۱۳۸۲ هر شب هر سه نمایش پی درپی مانند سه پرده از یک نمایش در تالار چهارسوی تئاتر شهر در تهران بر صحنه رفت. استقبالِ تماشاکنان چشمگیر بود، چندان که همه بلیط ها در صف های طولانیِ گیشه ( گاه سه دور گِردِ ساختمانِ تئاترِ شهر ) پیش از رسیدنِ آبان پیش فروش شد. [ ۵] فروشِ نمایش تا ۱۸ آبان نزدیک ۲۱ میلیون تومان اعلام شد. [ ۶] بازیگران این نمایش از این قرار بودند:[ ۷]