سیرَتِ جَلالِ الدّینِ مینْکُبِرْنی کتابی به عربی با برگردان فارسی از مترجمی ناشناس، در شرح سلطنت و نبردهای سلطان جلال الدین خوارزمشاه، تألیف شهاب الدین محمد خرندزی زیدری نسوی، در ۶۳۹ق. مؤلف این اثر را در تکمیل الکامل و با نثری مصنوع، مسجع و پر از شعر و حدیث و آیه نوشته است. چندی بعد منشی ناشناسی آن را با نثری فصیح و گاه ساده و مصنوع به فارسی درآورد. از آن جا که مطالب این کتاب شرح رخدادهایی است که مؤلف به چشم دیده، دارای اهمیت تاریخی است و از منابع مهم دودمان خوارزمشاهیان به شمار می رود. سیرت جلال الدین مینکبرنی با حواشی مجتبی مینوی چاپ شده است (تهران، ۱۳۴۴ش).
کتاب سیرت جلال الدین منکبرنی از منابع دست اول و ارزشمند تاریخی قرن ۷ هجری قمری محسوب می شود. این کتاب که توسط شهاب الدین محمد نسوی منشی سلطان جلال الدین خوارزمشاه نگارش شده است به روایت رخدادهای حمله چنگیزخان به ایران و مناسبات او با سلطان محمد خوارزمشاه و سپس اقدامات فرزندش می پردازد. ... [مشاهده متن کامل]
از شهاب الدین محمد نسوی دو اثر نفثه المصدور ( اصالتا به زبان فارسی ) و سیرت جلال الدین مینکبرنی به جا مانده است. کتاب سیرت جلال الدین در اصل به زبان عربی نوشته شد و در همان قرن نیز به زبان فارسی ترجمه گردید ( احتمالا حدود سال ۶۸۰ هجری قمری ) . هویت مترجم کتاب ناشناس است اما به دلیل نزدیکی زمانی نسبت به اصل کتاب، خود منبع دست اول ارزشمندی محسوب می شود. از نسخه فارسی ترجمه شده یک اثر موجود بوده که مرحوم مجتبی مینوی استاد فقید دانشگاه تهران آن را در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی در کتابخانه شخصی یکی از استادان دانشگاه استانبول یافته و سپس تصحیح کرده است. نسخه تصحیح شده کتاب نیز در سال ۱۳۴۴ه. ش توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب منتشر گردید. دو نسخه خطی نیز از متن عربی در کتابخانه ملی پاریس و کتابخانه موزه بریتانیا موجود می باشد که متعلق به قرن هفتم هجری قمری است. همان طور که بیان شد نویسنده کتاب شهاب الدین محمد نسوی منشی سلطان جلال الدین خوارزمشاه است که حدود هفت سالی در دستگاه دیوانی او خدمت کرد و از نزدیک شاهد رخدادها، مناسبات و جنگهای آخرین خوارزمشاه بود. چنگیزخان مغول در سال ۶۱۵ ه. ق حمله خود را با هدف از میان بردن سلطان محمد خوارزمشاه آغاز کرده بود. در ایام پس از مرگ سلطان محمد مامویت تعقیب جلال از طرف چنگیزخان صادر شده بود. جلال در سال ۶۲۰ هجری پس از دو سال تجهیز قوا از هند به ایران بازگشت تا آخرین امید مقاومت در برابر مغولان روشن زنده بماند. شهاب الدین در سال ۶۲۲ ه. ق به درگاه جلال الدین در آذربایجان پیوست و تا اندکی پیش از زمان ناپدید شدن و احتمالاً مرگ او در سال ۶۲۸ هجری همراه او بوده است. شهاب الدین پس از مرگ سلطان مدتی در خدمت ملک مظفر ایوبی و سپس وزارت حسام الدین برکه خان خوارزمی رسید و احتمالاً تا سال ۶۳۹ مشغول نوشتن کتاب سیرت بود. محمد بن احمد بن علی بن محمد منشی از خانواده اعیانی بوده که خاندان او صاحب قلعه ای کوهستانی در خراسان به نام خرندز در نزدیکی شهر زیدر از ولایت نسا بودند. در فصلی از کتاب او کیفیت پیوستن خود به درگاه جلال الدین را در سال ۶۲۲ هجری و منشی شدن خود را شرح می دهد: پس از مرگ سلطان محمد خوارزمشاه، عماد الدین محمد ولایت نسا را بدست گرفت. شهاب الدین نیز در نزد اختیارالدین فرزند عمادالدین به خدمت مشغول شد. اختلافات نصرت الدین و غیاث الدین پیرشاه ( برادر سلطان جلال الدین ) باعث شد که نسوی به عنوان سفارت به نزد پیرشاه برود و از نسا خارج شود. نسوی سپس در آذربایجان به خدمت سلطان پیوست و در سال های ۶۲۲–۶۲۴ دیوان کتابت و انشا را به عهده گرفت.
