سنگلج

سَنگِلَج یکی از محله های قدیمی شهر تهران است که در کنار ۴ محلهٔ دیگر یعنی بازار، ارگ، عودلاجان و چاله میدان درون حصار شاه طهماسبی قرار داشتند. تئاتر سنگلج از قدیمی ترین سالن های تئاتر در ایران است که همچنان دایر است.
این محله از شمال به خیابان سپه ( امام خمینی ) ، از غرب به خیابان شاهپور ( وحدت اسلامی ) ، از جنوب به خیابان مولوی و از شرق به خیابان خیام ( جلیل آباد ) محدود می شد. [ ۱] بدین ترتیب، پارک شهر، چاله حصار، بازارچهٔ قوام الدوله ( بازارچهٔ شاهپور ) و بیمارستان رازی در این محله قرار می گیرند.
برخی نام سنگلج را دگرگون شدهٔ «سنگ رج» دانسته اند. رج به معنی ردیف است و اصطلاح سنگ رج مربوط به تقسیم آب با پاره های سنگ بوده است. حجت بلاغی آن نام را مخفف کلمه 《سنگلاخ جی》 می داند ( حسین بلاغی، ۱۳۵۰ ) . که بعید به نظر می رسد، اما مرحوم محمدتقی مصطفوی ریشه کلمه را 《سنگ رج》 نوشته و آن را در رابطه با 《رج بندی》 سنگ ها جهت تقسیم زمین و آب ذکر کرده است ( مصطفوی، ۱۳۳۰، ص۲ ) . [ ۲] کتاب سنگلج چاپ دفتر پژوهش های فرهنگی
سنگلج از محله های پرجمعیت و آباد تهران محسوب می شد. دروازهٔ قزوین قدیم و بازارچهٔ قوام الدوله در این محله قرار داشتند. از تکیه های مهم و معروف آن، تکیهٔ قورخانه کهنه از همه مشهورتر بود. چند گذر معروف این محله گذر تقی خان و گذر شریف الدوله، گذر مستوفی الممالک و گذر قلی بود که به درخونگاه منتهی می شد. چندین حمام بزرگ با خزینه ها و چال حوض های عظیم در سنگلج وجود داشتند.
این محله پرجمعیت و آباد در سال های نخستین حکومت رضاشاه و با تقارن جنگ جهانی دوم رو به ویرانی نهاد و با ورود سربازان بیگانه به تهران برخی محلات به مانند سنگلج نابود و به محله ای ترسناک و متروکه مبدل شد. [ نیازمند منبع] شعبان جعفری که زادهٔ این محله است در خصوص تخریب آن گفته است که:[ ۳]
رضا شاه خدا بیامرزدش، وقتی از سنگلج اومد بیرون، داد خرابش کردن و پارک شهرش کردن. وقتی ازش پرسیدن: «چرا اینکارو کردین؟» گفت: «به خاطر اینکه قنات سنگلج به چاهای فاضلاب راه داشت و آب رو خراب می کرد. »
در قسمت شمالی این محل با حفر سه حلقه چاه بزرگ به کوشش انورالملوک هدایت، همسر علی رزم آرا ( نخست وزیر وقت ) و خواهر صادق هدایت و شماری از بانوان خیّر و همکاری شهرداری پارکی بزرگ احداث گردید که روز ۲۵ اسفند ۱۳۲۹ افتتاح گردید. این محل ۹ پاتوق داشت: پاتوق نایب شعبان، نایب حسین، نایب رمضان، نایب باقر، نایب محمدعلی، نایب صحبت، نایب سید علی اکبر، نایب وهاب.