سرمه

واژه ی �سرمه� در فارسی باستان، پهلوی و فارسی میانه موجود است و در متون اوستایی، زرتشتی و پهلوی هم از آن نام برده شده است. این یعنی �سرمه� یک واژه ایرانی و فارسی زبان است که قدمت آن حداقل به دوران پیش از اسلام می رسد.
منابع معتبر:
1. لغت نامه دهخدا:
سرمه ( سُ ) از کلمه پهلوی surma آمده است.
( دهخدا، سرمه )
2. برهان قاطع:
سرمه سنگی است معروف که کوبیده شده و در چشم می کشند.
( برهان قاطع، مدخل سرمه )
3. فرهنگ عمید:
سرمه = گرد سیاه رنگ از سنگ مخصوص برای آرایش و تقویت چشم، ریشه فارسی دارد.
( فرهنگ عمید )
4. فرهنگ واژه های اوستا و فارسی باستان ( دارمستتر، هورن ) :
واژه surma در فارسی میانه وجود دارد و در متون زرتشتی نیز به آن اشاره شده است.
( Darmesteter, Horn - Zend Avesta Dictionary )
5. فرهنگ لغت دهخدا و فرهنگ های معتبر زبان فارسی مانند فرهنگ معین و فرهنگ فارسی عمید همه بر ایرانی بودن ریشه تاکید دارند.
- - -
۲. دیدگاه ترکی و تحلیل آن
در زبان ترکی، فعل s�rmek به معنای �مالیدن، کشیدن� وجود دارد که از نظر ظاهری شبیه �سرمه� است.
واژه ی s�rme در ترکی به معنای سرمه ( ماده ای که برای کشیدن دور چشم استفاده می شود ) وجود دارد، اما در تمامی منابع ترکی معتبر مانند فرهنگ ترکی TDK ( T�rk Dil Kurumu ) و دیگر فرهنگ های ترکی، ریشه این واژه از فارسی آمده است و این واژه ترکی بومی نیست بلکه وام گرفته است.
به عبارت دیگر، فعل s�rmek ( مالیدن ) و واژه s�rme ( سرمه ) از نظر ریشه ای و معنایی به هم مرتبط هستند اما از ترکی به فارسی نیامده اند بلکه s�rme در ترکی مستقیماً از فارسی آمده است.
این نوع وام گیری واژگان از فارسی به ترکی در طول تاریخ بسیار رایج بوده، زیرا زبان فارسی نقش زبان فرهنگی و ادبی منطقه را داشته و ترکی همواره از فارسی لغات زیادی وام گرفته است.
- - -
۳. توضیح بیشتر درباره ادعای ساخت واژه ی �سرمه� از فعل ترکی �s�rmek�
نکته مهم: فعل s�rmek در ترکی به معنی �مالیدن، کشیدن� است. اگر پسوند مصدرساز � - me� به آن اضافه شود، شکل مصدر می شود: s�rme.
اما اینکه این فعل و مصدرش باعث ساخت واژه ای به نام �سرمه� شده باشد، با هیچ سند تاریخی یا زبانی تایید نشده است.
همچنین، فرم دقیق واژه فارسی �سرمه� با �س� و �ر� و �مه� کاملاً متفاوت است با ریشه ترکی s�rmek که واکه وسط آن متفاوت است ( u در ترکی، در فارسی صدای �o� یا �u� صدادار است اما در فارسی میانه به شکل �surma� ثبت شده ) .
این یعنی هم تطابق آوایی کامل وجود ندارد، هم سابقه تاریخی معتبری که نشان دهد �سرمه� از ترکی ساخته شده باشد.
- - -
نتیجه گیری نهایی:
نکته توضیح
ریشه اصلی واژه �سرمه� فارسی است و از فارسی میانه و پهلوی آمده است.
قدمت واژه در متون کهن ایرانی از جمله اوستا و متون زرتشتی به شکل surma دیده شده است.
استفاده در ترکی �سرمه� به صورت s�rme وارد زبان ترکی شده و وام واژه است.
فعل ترکی s�rmek فعل ترکی �مالیدن� هست ولی ریشه �سرمه� نیست و این تشابه صرفاً ظاهری و تصادفی است.
منابع معتبر دهخدا، برهان قاطع، فرهنگ عمید، فرهنگ واژه های اوستا، TDK ( برای ترکی )
- - -
منابع معتبر برای مطالعه بیشتر
لغت نامه دهخدا، مدخل سرمه
فرهنگ عمید
برهان قاطع
Darmesteter, E. , & Horn, H. ( 1901 ) . Zend Avesta Dictionary
T�rk Dil Kurumu ( TDK ) – فرهنگ ترکی
Windfuhr, Gernot ( 2009 ) . The Iranian Languages. Routledge.
Yarshater, Ehsan ( ed. ) ( 1983 ) . Encyclopaedia Iranica, entries related to Persian lexicon.
- - -

از داشتن، داشماق درست کرده، از گفتن گویماق، دیوار را گرفته دووارماق درست کرده به چم ایستادن، آینالاماق=بازتاب دادن، سکه لاماق= سکه زدن، گوللاماق=گلکاری کردن، دفترلاماق=ثبت کردن، حوکمتمک=فرمان دادن، رسمتمک= رسم کردن، آتشلمک= آتش زدن، حیساپلاماق= برآورد کردن، رنکلمک= رنگ زدن و. . . . . . .
خب سرمه را هم گرفته ازش سورماق درآورده به چم مالیدن!
هر وقت حساب و رنگ و داشتن و حکم و دیوار و آینه و. . . ترکی شد سرمه هم ترکی میشه. ( اینک میاد میگه اینا همششش ترکیه )
سرمه به ریخت سورمگ در پهلوی هست هروقت شماها یه چیزی به ترکی که کهن تر از پهلوی باشه نشون دادید که تازه سورماق هم توش بود بیایید و با سند بگویید که سخنتون خریدار پیدا کنه ولی زبانی که سنت نوشتاری نداشته نخستین نوشته اش تازه پس از اسلام پیدا شده یعنی که هیچ انگار که هرگز نبوده روی هیچ چیزی نمی تونه ادعا کنه.
زبانی که گویشورانش از فرهنگ و تمدن و هنر و دانش و نویسندگی و اقتصاد و پزشکی و ادب و. . . بسیار کم بهره بودند تنها کارشون بود ترکتازی و ویرانی و غارت دیگران و گذران زندگیشون از این راه بوده اینک می خواستید مثلن واژه براتون پس انداز کرده باشند؟

✅ دیدگاه اول: ریشهٔ فارسی ( دیدگاه رایج تر و دارای منابع معتبر )
اکثر منابع معتبر زبان شناسی فارسی بر این باورند که واژهٔ سرمه ( به معنای ماده ای سیاه برای کشیدن در چشم ) واژه ای فارسی است و ریشه ی آن به واژه ی سورم یا سورمه در فارسی میانه و فارسی باستان بازمی گردد.
منابع:
1. دهخدا:
> سرمه: ( سُ ) [ س ُ م َ / م ِ ] ( اِ ) از کلمه پهلوی surma آمده، و آن جسم سیاه براقی است که از سنگی خاص کوبیده می شود و برای آرایش و محافظت چشم به کار می برند.
2. برهان قاطع:
> سرمه، سنگی است معروف که بکوبند و در چشم کشند.
3. فرهنگ عمید:
> سرمه = گردی سیاه رنگ که از سنگ مخصوص می گیرند و برای تقویت چشم یا آرایش در آن می کشند. ریشه فارسی.
4. فرهنگ واژه های اوستا و فارسی باستان ( از دارمستتر و هورن ) :
> واژه ی surma در فارسی میانه نیز آمده و در متون زرتشتی نیز از آن یاد شده است.
- - -
✅ دیدگاه دوم: ریشهٔ ترکی ( دیدگاه کم اقبال تر )
برخی منابع غیررسمی یا گویش شناسان ترکی معتقدند واژه ی �سرمه� می تواند از ترکی آمده باشد:
در ترکی فعل "s�rmek" به معنی �مالیدن، کشیدن، مالش دادن� است.
گفته می شود اگر از ریشه ی فعل s�r - ( مالیدن ) پسوند مصدرساز - me استفاده کنیم، واژه ی s�rme ساخته می شود که در ترکی به معنای همان سرمه ی چشم است.
اما:
واژه ی s�rme در زبان ترکی وارداتی از فارسی شناخته می شود، نه یک واژه ی بومی. فرهنگ های ترکی مدرن مانند TDK ( T�rk Dil Kurumu ) نیز ریشه ی آن را فارسی ذکر کرده اند.
- - -
نتیجه گیری نهایی:
🔹 با بررسی دقیق منابع تاریخی، زبانی و ادبی، می توان گفت:
> �سرمه� واژه ای فارسی است که از فارسی میانه و پهلوی آمده و در زبان ترکی و دیگر زبان ها وام گرفته شده است، نه برعکس.
یعنی فعل �سورمک� در ترکی که به معنای مالیدن است، اگرچه ظاهراً شبیه به واژه ی �سرمه� است، اما اشتراک صوتی تصادفی است و شواهد تاریخی کافی برای برگشت ریشه از ترکی به فارسی وجود ندارد.
- - -

این ظرف حاوی پودر سیاه رنگی بود که به عنوان لوازم آرایش چشمی ( سرمه یا خط چشم ) استفاده می شده.
پس از نمونه برداری و تحلیل در آزمایشگاه های بین المللی، فرمول این ماده شناسایی شد :
ررسی های علمی نشان داد که این پودر شامل: گرافیت طبیعی ( Graphite ) – ایجاد جلوه درخشنده و نقره ای - اکسید منگنز ( Manganese oxide ) – ایجاد رنگ سیاه غلیظ

حافظ:
سرمه ز مغز دل کشم، خال به خون دل کنم
تا نگهش خوش تر آید بر رخ چون ماه دوست
سعدی:
نرگس تو گرچه سرمه دان ندارد
سرمه ما را به چشم خود کشد، یارا!
رودکی:
چشمان سیاه داری، ای جان، چه کنیم؟
با خال و خط و غمزه و مژگان چه کنیم؟
سرمه زده ای به دیده چون نرگس مست
با آن رخ همچو ماه تابان چه کنیم؟
فرخی سیستانی:
ز دیده سرمه برون کن، به خون دل سرمه کش
که سرمه خون جگر به چشم عاشقان باید
عنصری:
آن صنم کاو سرمه از خون جگر دارد به چشم
دل به تیر مژه چون تیر تر دارد به چشم
فردوسی:
به سان پری چهره ای ماه گون
دو چشمش چو سرمه کشیده ز خون

نام رنگ سرمه ای از این ماده برگرفته شده است.
در دوران باستان، از ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، ملکه های مصری به چشم خود سرمه می کشیدند. سرمه را نگهبان چشم علیه بیماری ها می دانستند و تیره کردن رنگ دور پلک ها از شدت رسیدن آفتاب به چشم نیز کم می کند.
قدیمی ترین کاست هند یعنی کولی ها نیز از سرمه برای آرایش بهره می گرفتند. مادران در شبه قاره هند و برخی نواحی پیرامونی، به چشم نوزادان و کودکان سرمه می کشیدند. به باور آن ها این کار «سوی چشم را نیرو می بخشد» و «علیه چشم بد» نگهداری می کند. یک نوع دیگر از سرمه نخ های تابیده رنگی است که برای دور پشتی استفاده می شود
سرمه به گلو کشیدن: سرمه به گلو کشیدن کنایه از گنگ ( لال ) شدن است، چون سرمه سرشتی سرد و خشک دارد می گویند که اثر بلع آن آواز بند می شود. به همین دلیل در گذشته از این ماده برای شکنجه مخالفان استفاده می شده است.