سد گلپایگان

مطالعات سد گلپایگان در سال ۱۳۲۳ شروع شد. این سد نخستین سد مدرن ایران است. عملیات ساخت آن نیز در سال ۱۳۲۶ آغاز و در سال ۱۳۳۶ به بهره برداری رسید. سد سنگریزه ای گلپایگان با هسته رُسی مایل است و با شیوه قدیمی ساخت سدهای خاکی بر روی پی سنگی شِل ساخته شده است. در سال ۱۳۴۹–۵۰، به تراز تاج سد ۵ متر و به تاج سرریز ۷ متر افزوده شد و در نتیجه گنجایش مخزن از ۲۸ به ۴۲/۵ میلیون متر مکعب افزایش پیدا کرد. سیستم آبگیر - تخلیه کننده سد گلپایگان شامل دو لوله به قطر ۳۶ و ۵۶ اینچ و به طول ۲۱۰ متر می باشد که به دو سری شیرهای هاول بانگر مجهز می گردند. تجهیزات نصب شده در این خطوط عبارتند از: آشغال گیر ورودی، دریچه تعمیراتی رأس، شیر پروانه ای اضطراری و شیر سرویس هاول بانگر.
سد گلپایگان در ۲۳ کیلومتری جنوب باختری شهر گلپایگان در نزدیکی روستای اختخوان بر روی رودخانه اناربار[ ۲] واقع شده است. نام پیشین این سد، سد شاه اسماعیل بود که پس از انقلاب به نام گلپایگان تغییر یافت. [ ۳] هدف از احداث این سد جلوگیری از خسارات ناشی از سیل و تأمین آب کشاورزی شش هزار هکتار از اراضی کشاورزی منطقه بوده است. ارتفاع سد از پی ۵۶ متر است. تجهیزات فنی و امکانات رفاهی در زمان ساخت این سد محدود بود ولی با تلاش شبانه روزی و دلسوزانه سازندگان آن بعد از گذشت سالیان دراز از زمان بهره برداری تاکنون ایمنی و پایداری سد مطلوب و قابل قبول و مهم ترین منبع تأمین آب کشاورزی زمین های گلپایگان است. با وجود اینکه یک هفته به سبب سرمای شدید و بارش برف زیاد، کار ساخت سد با مشکلات متعدد برخورد کرده و متوقف شده و از طرفی اصولاً انجام این نوع کار در فضای تنگ، کار مشکلی است و به انجام مقدمات زیاد نیاز دارد. اما ۲۱۱ مترمکعب بتن در آب ریخته شد. اولین «توپی» بتنی در ایران نیز، به دست متخصصان ایرانی بعد از تلاش مداوم، در سد گلپایگان ساخته شد. حجم کل مخزن این سد ۴۵ میلیون مترمکعب و حجم مفید مخزن ۴۲ میلیون مترمکعب است.
در آغاز ساختن سد اختخوان گلپایگان، مهندس طالقانی مسوول ساختن آن بود اما وی با آمریکایی ها برای ساخت سد کرج ارتباط پیدا کرد و استعفا داد. بعد از او مهندس علیقلی بیانی، یکی از مؤسسان شرکت آب منطقه ای تهران و از مجریان طرح لوله کشی آب تهران ( نویسنده کتاب «عشق عرفانی» و مترجم کتاب حسّ مذهبی، بعد چهارم روح انسانی اثر «کرونتایم» ) که رشته تحصیلی اش مرتبط با سدسازی و لوله کشی شهرها بود به اختخوان رفت و دو سال و نیم آن جا بود و با وجود شرایط سخت زندگی در آنجا، نخستین سد خاکی کشور را گشایش کرد. [ ۴] در ساختن سد گلپایگان، این استاد فرزانه نقش بی همتایی داشته است. سد گلپایگان به عنوان اولین سد مدرن ایران و بدون هیچ گونه ابزار دقیقی در داخل و خارج بدنه آن با بیش از نیم قرن فعالیت همچنان مهم ترین منبع تأمین آب زمین های کشاورزی شهرستان گلپایگان می باشد. به دلیل سپری شدن پنج دهه از عمر مفید سد، بهره برداری نامناسب و به تبع آن بروز مشکلات فنی، مکانیکی و سازه ای …، این سد در حال حاضر با مشکلات جدی مواجه است. . . . از آنجا که بعد از اتمام طرح انتقال آب سرشاخه های دز، به عنوان سدی رسوب گیر عمل کرده و همواره مخزنی پرآب خواهد داشت، به به راهکارهایی چون انجام مطالعات جامع ایمنی، تعمیرات اساسی سیستم هیدرومکانیکال و الکترومکانیکال و ضرورت نصب ابزار دقیق در سد نیاز است. این سد در حال حاضر با مشکلات جدی چون: اشکال در سیستم تخلیه برج آبگیر، شیب تند و عدم محافظ سنگی ریپ راپ Rip Rap در بالادست سد، ریزش جناح راست سرریز و فرسایش بتن کف حوضچه آرامش مواجه می باشد که ادامه این روند می تواند کار سد را مختل کند. [ ۵]

سدّ گلپایگان
سدّی در استان اصفهان، شهرستان گلپایگان. این سدّ خاکی، که بر رودخانه ای به همین نام بسته شده، در ۱۵ کیلومتری غرب شهر گلپایگان واقع شده است. ارتفاع دیوارۀ آن از پی ۵۶ متر، طول تاج آن ۳۵۰ متر، و گنجایش مخزن آن ۵۶.۶میلیون متر مکعب است.