سازهای هواصدا

هواصداها یا آیروفون ها گروهی از سازهایند که در آن ها صدا با ارتعاش هوا حاصل می شود. هواصداها بسیار متنوع اند و به گروه های مختلفی تقسیم می شوند. طبقه بندی هواصداها به سبب تنوع و مکانیسم های مختلف آن ها برای ایجاد صدا، دشوار و احتمالاً ناشدنی است. در یک تقسیم بندی کلی، هواصداها به دو گروه تقسیم می شوند: هواصداهای آزاد و سازهای مرسوم هواصدا. در هواصداهای آزاد هوا بیرون از بدنۀ ساز به ارتعاش درمی آید. از این نوع هواصدا در برخی از فرهنگ های جهان ازجمله ایران یافت می شود. وِروِرَک از هواصداهای آزادی است که در گذشته در روستاهای کوهستانی رودبار گیلان رایج بوده است. به جز هواصداهای آزاد، در دیگر هواصداها، هوا در داخل لوله یا محفظۀ صوتیِ ساز مرتعش می شود. سوتک های سفالی ازجمله هواصداهای دارای محفظۀ صوتی است و انواع نی، کرنا، سرنا، نی لبک و ... ازجمله هواصداهای دارای لولۀ صوتی اند. سازهای هواصدا را در یک تقسیم بندی کلی به دو گروه مقیدات و مطلقات می توان تقسیم کرد؛ روی لوله یا محفظۀ صوتی هواصداهای مقید سوراخ هایی برای تولید صداهای مختلف وجود دارد. در این گروه از سازها با بستن یا باز کردن هر سوراخ صوتی، اصوات مختلفی از ساز به دست می آید. هواصداهای مطلق سازهایی اند که روی لوله یا محفظۀ صوتی آن ها سوراخی برای اخذ صداهای مختلف وجود ندارد. اخذ صدا یا صداهای مختلف در این گروه از هواصداها براساس قانون صداهای هارمونیک طبیعی در لوله ها یا محفظه های صوتی صورت می گیرد. هواصداهای مقید خود به گروه های گوناگونی تقسیم می شوند که شامل هواصداهای لبه دار (خانوادۀ نی ها و فلوت ها و نی لبک ها) و هواصداهای زبانه دار (قمیش دار) و هواصداهای دهانه پیاله ای است. در هواصداهای لبه دار، صدا با برخورد توأم با فشار هوا به یک لبۀ تیز، ایجاد می شود. این سازها براساس شکل ظاهر یا چگونگی برخورد هوا با لبۀ تیز، خود به گروه های مختلفی چون خانوادۀ نی ها، فلوت ها و نی لبک ها (ریکوردرها) تقسیم می شوند. این گروه از سازها نیز برحسب جنس بدنه (چوب، نی، فلز، پلاستیک) به انواع گوناگونی تقسیم می شوند. گروه دوم از هواصداهای مقید، هواصداهای زبانه دارند. این گروه از سازها ویژگی خاصی دارند. از یک طرف با فشار هوا به صدا درمی آیند و از جانب دیگر در مرحلۀ نخست آنچه به ارتعاش درمی آید هوا نیست بلکه زبانه یا قمیش است. شاید بتوان این گروه از سازها را در یک ردۀ دوجنسی یعنی هوا خودصدا قرار داد. به هر ترتیب هواصداهای زبانه دار برحسب نوع زبانه به گروه های مختلفی تقسیم می شوند که عبارت اند از زبانۀ یک لایه (یک لبه) و زبانۀ دولایه (دولبه). هواصداهای زبانه دار با زبانۀ یک لبه، خود به دو گروه تقسیم می شوند که شامل لولۀ صوتی منفرد و لولۀ صوتی مضاعف است. نمونه هایی از آن ها که لولۀ صوتی منفرد دارند عبارت اند از قرِنی مازندران، نی زبانه دار ترکمنی، یک زلۀ کرمانشاهان، بوشهر و هرمزگان. نمونه هایی از آن ها که لولۀ صوتی مضاعفی دارند خود به دو گروه بدون مخزن هوا و با مخزن هوا تقسیم می شوند. از گروه اول به دوزله، قشمه، نی جفتی می توان اشاره کرد و از گروه دوم، نی انبان درخور ذکر است. هواصداهایی که دارای زبانۀ دولبه (دولایه)اند نمونه هایی مانند انواع سرنا، برخی از انواع کرنا، بالابان (نرم نای) را دربر می گیرند. تعداد هواصداهای مقید که دهانه ای پیاله ای دارند در ایران کم است. یک نمونۀ شاخص آن بوق صدفی یا بوق حلزونی است. هواصداهای مطلق نیز خود به گروه های مختلفی تقسیم می شوند، مانند زبانه دار و دهانه پیاله ای. هواصداهای مطلق زبانه دار خود زیرمجموعه هایی دارند، ازجمله با زبانۀ یک لایه، با لولۀ صوتی منفرد یا چندتایی. هواصداهای مطلق با دهانۀ پیاله ای غالباً لولۀ صوتی منفرد دارند. این گروه از سازها در موسیقی های رسمی و حرفه ای استفاده می شوند، مانند انواع نی ها، سرناها، کرناها. برخی از این سازها در موسیقی های غیررسمی و غیرحرفه ای نواخته می شوند، مانند انواع سوتک ها، و نی لبک ها.