سازمان برنامه و بودجه

[ویکی فقه] سازمان برنامه و بودجه، از ابزارهای مهم مدیریت نظام اقتصادی کشور، و عنوانی مشترک برای سازمانی که تهیه و تنظیم سندهای برنامه و بودجه کشور و نظارت برآنها را عهده دار است، و قانون حاکم بر روند اجرایی این سازمان می باشد.
کاربرد لفظ برنامه و بودجه در متون اقتصادی کشور، بعد از نهضت مشروطیت در ایران معمول شده است. پیشتر نیز، گونه ای برنامه ریزی مالی برای درآمدها و هزینه ها تحت عناوین «دستورالعمل» و «کتابچه دخل وخرج» معمول بوده است.
برنامه بودجه در دوران مشروطه
نخستین دوره قانون گذاری مشروطه، پس از بررسی مشکلات بسیار مالی کشور، زمینه های تهیه و تنظیم نظام مالیه جدیدی را فراهم آورد، و در دومین دوره قانون گذاری مجلس ایران و در ۱۲۸۹ ش، اولین قانون محاسبات عمومی کشور، که در آن به اصول تهیه و تصویب و اجرای بودجه دولت پرداخته شده بود، از تصویب گذشت و در همان سال اولین بودجه کشور نیز تنظیم شد. علی رغم تلاش های صنیع الدوله، با قتل وی، کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه در کشور به حالت تعلیق درآمد و با هرج و مرج داخلی، تا سال ها بعد، امکان تصویب بودجه فراهم نگردید. با ورود میلسپو، متخصص آمریکایی در علوم سیاسی، به ایران، پایان جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و شروع کار چهارمین دوره قانون گذاری در ایران، تا ۱۳۲۰ ش، همه ساله بودجه دولت ایران تهیه و در مجلس تصویب می شد، ولی از ۱۳۲۲ ش با حضور متفقین در ایران، مجدداً تهیه و تصویب بودجه کشور تا ۱۳۳۴ ش، به مدت دوازده سال، به تعویق اقتاد. با پایان یافتنِ جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) که به اشغال ایران و شرایط نامساعد اقتصادی انجامیده بود، موضوع برنامه ریزی منظم اقتصاد ایران ـ که در سال های دهه ۱۳۱۰ ش نیز از آن سخن در میان بود ـ به صورت جدی مطرح شد. ازینرو، و به منظور تنظیم «برنامه عمران ملّی»، در ۱۳۲۵ ش هیئت پنجاه نفری برنامه تشکیل شد که بعداً به شورای عالی برنامه تغییر یافت. برنامه پیشنهادی این هیئت، پس از اصلاحات پیشنهادی بانک بین المللیِ ترمیم و توسعه وقت، و به منظور اختصاص وام ۲۵۰ میلیون دلاری برای اجرای آن، در ۱۳۲۸ ش با عنوان «برنامه اول عمرانی» ایران از تصویب مجلس گذشت در ۱۳۲۷ ش نیز سازمان برنامه ایران برای اجرای این برنامه تأسیس شد اما با تحولات ۱۳۲۹ ش بر اثر ملی شدن صنعت نفت، و قطع درآمدهای نفتی و کمک های بانک جهانی، پیگیری برنامه مزبور تا ۱۳۳۴ ش متوقف شد. همزمان با تصویب برنامه دوم عمرانی ایران در ۱۳۳۴ ش، برنامه هفت ساله دوم ایران با اولویت اتمام طرح های نیمه تمام برنامه اول در چهار عنوان (کشاورزی، ارتباطات و مخابرات، صنایع و معادن، خدمات و تسهیلات عمومی) به اجرا گذارده شد و کار تهیه و تنظیم و تصویب بودجه های متعارف گذشته نیز آغاز گردید.
اولین بودجه جامع کشور
در ۱۳۳۹ ش، اولین بودجه جامع کشور تهیه و به مجلس پیشنهاد شد و سپس وزارت داراییِ وقت تهیه «بودجه برنامه ای» را آغاز کرد. بدین ترتیب، سال های آغازین برنامه سوم عمرانی ایران که برای پنج سال تنظیم شده بود، شاهد یکی از مهمترین تحولات در ساختار اداری نظام مالی کشور بود. در ۱۳۴۳ ش، در سازمان برنامه و بودجه دفتر مرکزی بودجه تشکیل شد و وظیفه تهیه بودجه برنامه ای از وزارت دارایی به سازمان برنامه وقت منتقل و عملاً سازمان برنامه به سازمان برنامه و بودجه تبدیل شد.از آن تاریخ تا ۱۳۵۷ ش، سال پیروزی انقلاب اسلامی، سازمان برنامه وبودجه به صورت سازمانی وابسته به نخست وزیری، وبه سمت وزیر مشاوری، کار تهیه و تنظیم برنامه پنج ساله عمرانی چهارم و پنجم و سند نیمه تمام برنامه ششم را نیز دنبال کرد و در سال های پایانی برنامه پنجم کشور، نظام جامع برنامه ریزی، بودجه ریزی و طرح ریزی را به عنوان الگویی همه جانبه در کار برنامه ریزی و بودجه ریزی طراحی کرد و به اجرا نهاد.
برنامه و بودجه پس از انقلاب
...

(نام جدید: سازمان مدیریت و برنامه ریزی) سازمانی تأسیس شده در ۱۳۲۷ش به عنوان یکی از پایه های نظام اقتصادی ایران، و با هدف استقرار نظام برنامه ریزی، بودجه بندی و نظارت برای پیشرفت و توسعۀ سریع، همه جانبه و هماهنگ اقتصادی و اجتماعی کشور، تنظیم و اشاعۀ ضوابط و استانداردهای لازم برای طرح های عمرانی و توسعۀ فعالیت های آماری و همکاری با سازمان های کشور در جهت اجرای اصل عدم تمرکز. مرکز آمار ایران که مسئول گردآوری اطلاعات آماری در سطح کشور است، و سازمان نقشه برداری با وظایفی چون انجام مطالعات نقشه برداری و تهیۀ نقشه ها و نمودارهای جغرافیایی کشور، از سازمان های وابسته به سازمان برنامه و بودجه اند. سازمان برنامه و بودجه پس از پیروزی انقلاب اسلامی از عمده ترین ارکان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نظام محسوب می شود و به عنوان یکی از معاونت های ریاست جمهوری اسلامی انجام وظیفه می کند. وظایف اساسی سازمان برنامه و بودجه بدین قرار است: انجام مطالعات و بررسی های اقتصادی و اجتماعی، پیش بینی منابع کشور به منظور تهیه و تنظیم سیاست ها و برنامه های بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت و همچنین بودجه های سالانۀ کشور؛ مطالعه و بررسی و انجام امور مربوط به برنامه ریزی در چارچوب نظام برنامه ریزی کشور، و نظارت مستمر بر اجرای برنامه ها و پیشرفت سالانۀ آن ها؛ تخصیص منابع کشور برای فعالیت های جاری و عملیات عمرانی در چارچوب برنامه ها و سیاست های توسعۀ کشور؛ تهیه و تنظیم بودجۀ کل کشور با همکاری دستگاه های ذیربط، و پیشنهادِ خط مشی ها و سیاست های مربوط به بودجۀ کل کشور به شورای اقتصاد؛ تعیین ضوابط اقتصادی، اجتماعی، فنی و مالی برای ارزیابی فعالیت های انجام شده در دستگاه های اجرایی؛ ارزشیابی کارآیی و عملکرد دستگاه های اجرایی کشور و گزارش آن به رئیس جمهور؛ تشخیص صلاحیت و طبقه بندی مهندسان مشاور و پیمانکاران و ارزیابی مداوم فعالیت های آن ها؛ تعیین معیارها، ضوابط و تنظیم اصول کلی و شرایط عمومی قراردادهای مربوط به طرح های عمرانی؛ تعیین و مشخص کردن وام ها و اعتبارات خارجی مورد نیاز برای برنامه ها و طرح ها (مادۀ ۲۵ قانونِ برنامه و بودجه)؛ اتخاذ روش مناسب برای اخذ گزارش از همۀ دستگاه ها به منظور تهیه و ارائۀ گزارش های جامعِ عملکرد هر دوره از برنامه و انتشار این گزارش ها برای اطلاع عموم؛ تخصیص اعتبارات برای طرح ها و فعالیت ها براساس گزارش های ارزشیابی و نظارت؛ بررسی و اظهارنظر دربارۀ گزارش ها و مسائلی که باید در شورای اقتصاد مطرح شود؛ انجام امور دبیرخانۀ شورای عالی انفورماتیک؛ فراهم کردن امکانات و تأمین آمارهای مورد نیاز و ایجاد هماهنگی در زمینۀ فعالیت های اطلاعاتی و آماری کشور؛ کاربرد اطلاعات به دست آمده از ماهواره های منابع زمینی در مطالعه و بررسی و برنامه ریزی؛ نظارت بر انجام امور نقشه برداری زمینی و هوایی در چارچوب قانون سازمان نقشه برداری در حدود وظایف مربوط؛ نظارت بر انجام امور مربوط به پژوهش در امر برنامه ریزی و توسعه در قالب اساسنامۀ مؤسسۀ عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه. به سبب وظایف متعدد سازمان برنامه و بودجه، مراجعه کنندگان این سازمان عبارت اند از نمایندگان دستگاه های اجرایی برای ارائه و طرح پیشنهاد در زمینۀ تأمین بودجه، مبادلۀ موافقت نامه ها، تخصیص اعتبار، تعیین مشاور و پیمانکار برای طرح های عمرانی، شرکت در جلسات کمیسیون های شورای اقتصاد، شوراها و جلسات مشترک؛ مهندسان مشاور و واحدهای ساخت پیمانکاران و مشاوران داخلی برای تشخیص صلاحیت و تعیین رتبۀ شرکت های رایانه ای برای دریافت مجوز ورود رایانه و لوازم آن؛ پژوهشگران برای مراجعه به کتابخانۀ سازمان یا استفاده از اطلاعات تهیه شده توسط مدیریت ها و دفاتر. این سازمان در ۱۳۸۶ منحل شد و به دو معاونت در ریاست جمهوری تبدیل گردید.