زیربنا و روبنا

زیربنا و روبنا ( انگلیسی: Base and superstructure ) از مفاهیم اساسی نظریه های مارکسیستی است. در نظریه مارکسیستی، جامعه انسانی از دو بخش تشکیل شده است: زیربنا و روبنا؛ زیربنا شامل نیروها و روابط تولید ( روابط کارگر - کارفرما؛ تقسیم فنی کار، روابط مالکیت ) است که در آن انسان ها به تولید ضروریات و نیازهای زندگی می پردازند. این روابط، دیگر روابط و همچنین اندیشه های جامعه را معین می کنند که به آن ها روبنا می گویند. روبنای یک جامعه شامل فرهنگ، نهادها، ساختارهای قدرت سیاسی، نقش ها، آداب مذهبی و دولت می شود. زیربنا، روبنا را تعیین یا مشروط می کند، اما روابط آن ها از نوع روابط علی نیست. به این دلیل که گاهی روبنا بر زیر بنا تأثیر می گذارد؛ امابه هر حال در اندیشه مارکس تأثیر زیربنا بر روبنا قاطع تر، مهم تر و مسلط است. در مارکسیسم ارتدوکس، زیربنا به صورت یک طرفه روبنا را معین می کند. [ ۱]
مسئله زیربنا و روبنا از مسائل و مفاهیم بسیار مهم و کلاسیک در اندیشه مارکس و مارکسیسم است. نوع برداشت و تفسیر از الگویی که مارکس در آثارش پدیدآورده همواره مورد مناقشه بوده و اندیشمندان مختلف مارکسیست آن را به گونه های متفاوتی تفسیر کرده اند و این امر سبب انشعاب ها و نگرش های متفاوتی در نگرش مارکسیستی شده است. از سوی دیگر اندیشمندان علوم اجتماعی مختلف غیر مارکسیست به ویژه دورکیم و ماکس وبر در پاسخ به مارکس بسیاری از تحلیل های خود را سازمان داده اند. [ ۲]
لویی آلتوسر یکی از مارکسیست های معتقد به اصالت ساختار است که تمثیل کل اندام واره را بر تمثیل زیر بنا و روبنا ترجیح داده است. دیدگاه آلتوسر در مورد زیربنا و روبناهای مارکس این است که گرچه هر سطح از کل اندام واره استقلال نسبی دارد ، لیکن سطح اقتصادی سطحی است که در اخرین تحلیل شیوه سازمان یابی و در هم تنیدگی کل سطوح در درون ساختار کلی را تعیین میکند. آلتوسر استدلال کرده است که سطوح مختلف جامعه تنها یک تضاد اصلی و مرکزی را بازتولید و منعکس نمی کنند بلکه صورت بندی اجتماعی به عنوان وحدت مرکب کل انداموار ساختاری متضمن سطوحی است که مجزا از هم دارای استقلال نسبی هستند.
در بحث پیرامون رابطه زیربنا و روبنا، آلتوسر برای روبنا استقلال نسبی قائل می شود و معتقد است در تحلیل نهایی اقتصاد تعیین کننده است؛ یعنی آلتوسر عبارت "تعین در آخرین لحظه" را بکار می برد.