آه کز یاد ره و پرده عراق
رفت از یادم دم تلخ فراق
وای کز تری زیرافکند خرد
خشک شد کشت دل من دل بمرد.
مولوی ( مثنوی چ خاور ص 45 ).
رجوع به زیرافکن شود.زیرافکند
لغت نامه دهخدا
آه کز یاد ره و پرده عراق
رفت از یادم دم تلخ فراق
وای کز تری زیرافکند خرد
خشک شد کشت دل من دل بمرد.
فرهنگ فارسی
فرهنگ عمید
پیشنهاد کاربران
زیرافکند یا زیرافگند نام یکی از ۱۲ مقام اصلی موسیقی قدیم ایران بوده است. نویسندهٔ رسالهٔ کنزالتحف در باب زیرافکند گفته است که این مقام را به همراه زنگوله و بزرگ باید بیشتر در مجالس اهالی عراق و تاجیک ( مناطق مرکزی ایران ) نواخت. وی همچنین مقام زیرافکند را همراه با مقام های راهوی، بزرگ، زنگوله و حسینی، مقامی حزن انگیز دانسته است. صفی الدین ارموی نیز مانند صاحب کنزالتحف، مقام زیرافکند را مقام غم ( شدّ المحزون ) می داند.
... [مشاهده متن کامل]
نام زیرافکند را می توان در فهرست الحان منسوب به دورهٔ ساسانی دید. قابوس نامه که از کهن ترین منابعی در دورهٔ اسلام است که در آن به مقام های موسیقی اشاره کرده نیز از زیرافکن نام برده است. نام زیرافکند احتمالاً اشاره به افکندن ( کنار گذاشتن و استفاده نکردن ) از سیم چهارم ساز عود ( که به آن زیر گفته می شده ) اشاره دارد.
علا منجم در یکی کتاب های خود، به دو زیرافکند اشاره می کند: زیرافکند بزرگ و زیرافکند خُرد. وی می گوید مقام های اصلی هفت عدد هستند، که هرکدام به یکی از ستارگان منسوبند، و از هرکدام از این مقام ها نیز یک مقامِ فرعی منشعب شده است. باتوجه به این نظر، علا منجم مقام زیرافکند بزرگ را منشعب از بسته نگار، و خودِ بسته نگار را منسوب به زهره می داند. او سپس زیرافکند خُرد را به عطارد منتسب می کند و نهاوند را شعبه ای از این مقام معرفی می کند.
مولوی نیز در اشعار خود به دو زیرافکند اشاره کرده است اما با نام های «زیر کوچک» و «زیر بزرگ». این دو زیرافکند در کتاب صفی الدین ارموی اصلاح، و به روش دیگری ذکر شدند، که این روش تا قرن دهم ادامه پیدا کرد. ارموی مقام «زیرافکند کوچک» را فقط «زیرافکند» نوشت، و «زیرافکند بزرگ» را با نام «بزرگ» ثبت کرد. این روش تا قرن دهم ادامه یافت اما از آن زمان به بعد تغییر کرد، و در بیشتر کتاب های فارسی، مقام «زیرافکند کوچک» نیز فقط «کوچک» نوشته شد.
البته برخی نیز میان زیرافکند و کوچک اختلافاتی قایل بوده اند. به طور مثال شیخ صفدی معتقد بوده است که زیرافکند با اضافه شدن دو نغمه به کوچک به وجود می آید، و با کوچک فرق دارد.
محمد نیشابوری در رسالهٔ خود، زیرافکند را جزو دوازده مقام اصلی نمی داند، بلکه معتقد است زیرافکند از شعبات مقام راست است. وی می گوید مخالف راست را در سه حالت می خوانند: «در پستی، در روی آهنگ و در تیزی». نیشابوری زیرافکند را همان تیزیِ مخالفِ راست می داند. اما پورجوادی می گوید از آنجا که پس از محمد نیشابوری فقط در مصیبت نامه عطار نیشابوری از مقام مخالف راست نام به میان آمده، به احتمال زیاد این مقام تنها در نیشابور رایج بوده است.
... [مشاهده متن کامل]
نام زیرافکند را می توان در فهرست الحان منسوب به دورهٔ ساسانی دید. قابوس نامه که از کهن ترین منابعی در دورهٔ اسلام است که در آن به مقام های موسیقی اشاره کرده نیز از زیرافکن نام برده است. نام زیرافکند احتمالاً اشاره به افکندن ( کنار گذاشتن و استفاده نکردن ) از سیم چهارم ساز عود ( که به آن زیر گفته می شده ) اشاره دارد.
علا منجم در یکی کتاب های خود، به دو زیرافکند اشاره می کند: زیرافکند بزرگ و زیرافکند خُرد. وی می گوید مقام های اصلی هفت عدد هستند، که هرکدام به یکی از ستارگان منسوبند، و از هرکدام از این مقام ها نیز یک مقامِ فرعی منشعب شده است. باتوجه به این نظر، علا منجم مقام زیرافکند بزرگ را منشعب از بسته نگار، و خودِ بسته نگار را منسوب به زهره می داند. او سپس زیرافکند خُرد را به عطارد منتسب می کند و نهاوند را شعبه ای از این مقام معرفی می کند.
مولوی نیز در اشعار خود به دو زیرافکند اشاره کرده است اما با نام های «زیر کوچک» و «زیر بزرگ». این دو زیرافکند در کتاب صفی الدین ارموی اصلاح، و به روش دیگری ذکر شدند، که این روش تا قرن دهم ادامه پیدا کرد. ارموی مقام «زیرافکند کوچک» را فقط «زیرافکند» نوشت، و «زیرافکند بزرگ» را با نام «بزرگ» ثبت کرد. این روش تا قرن دهم ادامه یافت اما از آن زمان به بعد تغییر کرد، و در بیشتر کتاب های فارسی، مقام «زیرافکند کوچک» نیز فقط «کوچک» نوشته شد.
البته برخی نیز میان زیرافکند و کوچک اختلافاتی قایل بوده اند. به طور مثال شیخ صفدی معتقد بوده است که زیرافکند با اضافه شدن دو نغمه به کوچک به وجود می آید، و با کوچک فرق دارد.
محمد نیشابوری در رسالهٔ خود، زیرافکند را جزو دوازده مقام اصلی نمی داند، بلکه معتقد است زیرافکند از شعبات مقام راست است. وی می گوید مخالف راست را در سه حالت می خوانند: «در پستی، در روی آهنگ و در تیزی». نیشابوری زیرافکند را همان تیزیِ مخالفِ راست می داند. اما پورجوادی می گوید از آنجا که پس از محمد نیشابوری فقط در مصیبت نامه عطار نیشابوری از مقام مخالف راست نام به میان آمده، به احتمال زیاد این مقام تنها در نیشابور رایج بوده است.
