زغال اخته

زغال اخته یا زغال ( نام علمی: Cornus mas ) درختچه بلند یا درخت کوچک برگریز ( خزان کننده ) از خانوادهٔ گیاهان گلدار دولپه ای و تیرهٔ زغال اخته ایان است که درخت آن در ایران به بلندی ۲ تا ۳ متر و قطر ۱۵ تا ۱۹ سانتی متر می رسد. این گیاه بومی غرب آسیا تا جنوب اروپا ( ایران، آذربایجان، ارمنستان، آسیای جنوب غربی و اروپای جنوبی ) است. میوهٔ آن نیز زغال اخته یا زغال نامیده می شود. [ ۱] [ ۲]
پوست تنه این درخت قهوه ای است و برگ هایش تخم مرغی شکل با حاشیه صاف و انتهایی نوک دار و پشت برگ کمرنگ است. هر برگ سه تا پنج رگبرگ دارد. گل های زغال اخته کوچک، زردرنگ و زودرس هستند و در پایان زمستان بر درخت پدیدار می شوند. میوه آن شفت آویزان و به شکل بیضی کشیده و به رنگ سرخ تیره و به درازای تقریباً ۱۵ تا ۲۰ میلی متر است. در ایران این درخت در الموت غربی ( قزوین ) در روستاهای هیر، سوگاه، دربند، تلاتر، پرچکوه، فشک، رشکین، قسطین، روح آباد، پررود، امامزاده هارون و دیگر روستاهای قزوین مانند اسفستان، مزرعه کبریتی، زاجکان علیا، یوزباشی چای و چند روستای دیگر و در ارسباران ( کلیبر، هوراند، خداآفرین، کلالق، خانه خسرو، قلعه دره سی، جانانلو، مردانقم، چایکندی و سایر مناطق ارسباران ) می روید. [ ۳]
میوه زغال اخته ترش مزه است. از میوهٔ رسیدهٔ این گیاه کمپوت و مربا تولید کرده یا به صورت خشکبار مانند آلبالوی خشک مصرف می شود. [ ۴]
هیر، روستایی در ۷۰ کیلومتری شمال قزوین و در دل کوه های البرز است. این روستا به خاطر قرار گرفتن در میان کوه های بلند، دارای اقلیمی است که برای بارآوری زغال اخته مناسب است. می توان ادعا کرد که «زغال اخته» نمادی از هویت هیر است. در اواخر تابستان میوه های رسیده در اغلب دکان های اطراف خیابان اصلی به فروش می رسند. در سال های اخیر فرمانداری کلیبر با برگزاری جشنواره زغال اخته برای ترویج تولید تجاری و بازاریابی این میوه ها تلاش کرده است. [ ۵]
همزمان با آغاز فصل برداشت زغال اخته، جشن شکرگزاری همراه با آیین های محلی و سنتی در روستای هیر استان قزوین برگزار می شود. بیش از ۸۵ درصد زغال اختهٔ ایران در باغات الموت استان قزوین تولید می شود و بیشترین تعداد از این درختان در روستای هیر از توابع بخش الموت استان قزوین وجود دارد. [ ۶]
طبق نتایج به دست آمده در یک مطالعه اخیر، چنین استنباط می شود که مصرف میوهٔ زغال اخته دارای آثار هیپوگلیسمیک بوده است و می تواند سبب بهبود تغییرات بافتی لوزالمعده در جریان بیماری کووید ۱۹ گردد که شاید این اثرات به خاطر وجود آنتوسیانین ها و سایر ترکیبات آنتی اکسیدانی موجود در میوه باشد. [ ۷] [ ۸] خواص دارویی دیگر زغال اخته نیز به صورت گسترده تحت مطالعه قرار گرفته که در درمان بیماری های دیگری همچون دیابت مؤثر است و در مجلات تخصصی گزارش شده است. [ ۹] [ ۱۰]

زغال اخته (سرده). زغال اخته؛ ال، شفت ( نام علمی: Cornus ) نام یک سرده از تیره زغال اخته ایان است.
پوسته و برگ های این گیاه برای تهیه رنگ زرد استفاده می شوند. همچنین با ترکیب آن با نمک های آهن می توان رنگ سیاه تهیه کرد. میوه های نارس نوعی رنگ سبز میوه های رسیده رنگ آبی مایل به خاکستری تولید می کنند. از چوب این گیاه نوعی زغال نسبتاً آتش گیر تهیه می شود که در قدیم از آن برای باروت سازی هم استفاده می شده است. عصاره این گیاه در تهیه فراورده های ضدآفتاب کاربرد دارد.

رجوع شود به:ال