زبان سغدی
زبان سُغدی از زبان های ایرانی شاخه شمال شرقی و زبان ناحیهٔ حاصلخیز سغد، واقع در میان آمودریا و سیردریا بوده است. مرکز سغدی ها سمرقند بود. زبان سغدی در آغاز در درۀ رودخانۀ زرافشان و نواحی پیرامون رایج بود و بعداً به عنوان زبان میانجی در بخش بزرگی از سمرقند رواج یافت. این زبان در طول ده قرن، سده های دوم تا دوازدهم میلادی، مهم ترین زبان ایرانی در ترکستان امروزی و فرارود، زبان تجاری جادهٔ ابریشم و از دیرزمان ابزار ارتباط و پیوند بخشی از فرهنگ های سرزمین های شرقی و غربی آسیا بوده است. زبان سغدی به عنوان زبان گفتاری و نوشتاری تا سده نهم میلادی فعال بوده و زوال آن پس از سدهٔ ۱۱ آغاز گردیده است. زبان سغدی بر اثر نفوذ و توسعه تدریجی فارسی میانه که برخوردار از پشتیبانی دولت ساسانی بود و نیز زبان ترکی که ارمغان هجوم قبایل ترک زبان، از رواج افتاد و سیر نابودی آن از سده پنجم هجری به بعد هم زمان با رواج زبان فارسی از یک سو و نفوذ زبان عربی و ترکی از سوی دیگر شتاب بیشتری یافت.
... [مشاهده متن کامل]
سغدی
زبان بومی در
سغد
منطقه
آسیای مرکزی، چین باستان
دوره
باستان
امروزه به زبان یغنابی گسترش یافته
تبار
زبان های هندواروپایی
زبان های هندوایرانی
زبان های ایرانی
زبان های ایرانی شرقی
شمالی
سغدی
سامانه نوشتاری
الفبای سغدی
الفبای سریانی
خط مانوی
امروزه تنها زبان بازمانده از گویش های سغدی، زبان یغنابی است که در کوهستانی در تاجیکستان صحبت می شود.
زبان سغدی، از نظر تنوّع و حجم نوشته ها و نگاشته ها، مهم ترین زبان ایرانی شرقی است و نوشته های دینی بخش بزرگی از این مواد نوشتاری را در بر می گیرد. با وجود آن که در سنگ نوشته های پارسی باستان از سغد به عنوان منطقه ای با ویژگی های خود یاد شده، آثاری از شکل قدیمی تر زبان سغدی یعنی �سغدی باستان� باقی نمانده است. زبان سغدی نسبت به فارسی میانه ( پهلوی ) بیشتر حالت کهن تر زبان های ایرانی را حفظ کرده است.
کشف دوباره
زبان سغدی پیش از کشف گنجینهٔ تورفان درسین کیانگ چین، در اوایل سده بیستم میلادی، زبانی تقریباً ناشناخته بوده است. نخستین کسانی که پرده از راز زبان خاموش سغدی برگرفتند، محققان آلمانی بودند که در سال های آغازین سدهٔ بیستم با مطالعه یک متن مکشوف از تورفان این زبانِ تا آن زمان ناشناخته را سغدی نامیدند. گرچه ابوریحان بیرونی در حدود هزار و اندی سال پیش با ذکر روزها و ماه ها و جشن های سغدی تلویحاً به این زبان اشاره کرده بود، اما در آغاز قرن بیستم است که زبان سغدی تولدی دوباره می یابد.
طی یکصد سال گذشته با پوشش هیئت های اکتشافی متعدد، آثار مکتوب این زبان به صورت پراکنده از نواحی نزدیک شهر سمرقند تا یکی از برج های داخلی دیوار بزرگ چین، و از مغولستان شمالی تا دره علیای رود سند در شمال پاکستان، کشف شدند. با انتقال این اسناد به موزه های برلین، پاریس، لندن و سن پترزبورگ دانشمندان اروپایی و آمریکایی به مطالعهٔ این نوشته های کهن پرداختند و بسیاری از این متن ها به زبان های گوناگون اروپایی ترجمه شد. زبان شناسان، ویژگی های صرفی و نحوی زبان سغدی را مشخص کردند و حقایق بسیاری را دربارهٔ این زبان آشکار ساختند.
ادبیات سغدی
سمرقند اهمیت زیادی در جادهٔ ابریشم شاهراه میان چین و دنیای غرب داشته است. نوشته های مورخان اسلامی حکایت از مهاجرت سغدیان پیش از اسلام و فعالیت های سغدیانِ تجارت پیشه در طول این جاده دارد. نتیجه بارز این امر اهمیت یافتن زبان سغدی به صورت زبان میانجی در جاده ابریشم بود. در پرتو همین نقش زبان سغدی است که بیشتر دست نویس های آن در این ناحیه به خصوص در نواحی اطراف تورفان به دست آمده است.
سغدیان تجارت پیشه، که واسطه انتقال کالا و فرهنگ و هنر میان چین و ایران و هند و روم بودند، به تبلیغ دین های بودایی و مانوی و مسیحی نیز پرداختند. از این رو، مواد نوشتاری سغدی بیشتر دینی و متأثر از سه دین نام برده است و، به همین اعتبار، به سه گروه متون سغدی بودایی، سغدی مانوی، و سغدی مسیحی بخش می شود.
مانویان هم مهارت نویسندگی داشتند و هم مترجمان بسیار زبردستی بوده اند. زبان متن هایی که آنان به سغدی برگردانده اند روان و زیبا و کاملاً متمایز از ترجمه ای الکن و پیچیده و ناقص مترجمان مسیحی و بودایی سغدی زبان است. متن های سغدی بودایی و مسیحی صرفاً از نظر فراوانی و تنوّع واژگان باارزش ند. اما، برای بررسی صرفی و نحوی زبان سغدی، باید به مطالعه متن های سغدی مانوی، به ویژه داستان های آن، پرداخت.
آثار غیر دینی سغدی در برگیرندهٔ کتیبه های متعدد، سکه های گوناگون - که تاریخ برخی از آن ها به سدهٔ دوم میلادی می رسد و در زمرهٔ کهن ترین نوشته های زبان سغدی است - سفالینه ها، نامه های باستانی، اسناد و مدارک، تعدادی داستان و چند متن طبی است.
ادبیات بودایی
متن های سغدی بودایی، در حقیقت، آثار بازمانده ادبیات بودایی به زبان سغدی است. بخشی از این آثار در تون هوانگ، واقع در ترکستان چین و بخش دیگر از آن در واحه تورفان به دست آمده اند. این آثار شاید پرحجم ترین آثار ادبی زبان سغدی باشد که در صومعه های آسیای میانه از اصل چینی و هندی به زبان سغدی ترجمه شده اند و محتوای آن ها از مکتب مهایانه بودایی سرچشمه گرفته است. ادبیات سغدی بودایی نوعی ادبیات ترجمه ای و آکنده از اصطلاحات فلسفی و احکام آیین بودا است و بخش اعظم آن نمودار ادبیات بودایی چینی است که غالباً از آن ترجمه شده است.
بسیاری از متن های بودایی شناخته سغدی بازتاب نسخه های چینی آثار نوشتاری آیین بودایند تا بدان جا که ویژگی های واژه شناختی و اصطلاحی و سبکی نسخه های چینی مستقیماً در ترجمه سغدی نمایان است. مترجم سغدی، هرگاه که نتوانسته است واژه یا عبارتی سغدی برای برگرداندن تعبیر یا اصطلاحی خاص بیابد، به ترجمه واژه به واژه آن پرداخته است. حتی، در برخی موارد، تنها به آوانویسی واژه های مبهم چینی به خط سغدی بسنده کرده است.
از این رو درک و فهم این متن ها، بدون مراجعه به اصل چینی یا هندی آنها، اغلب دشوار و گاه غیرممکن است. در برخی موارد نیز، صورت سغدی واژه ها، در اثر تغییرات ناشی از نقش های دستوری، از صورت های سانسکریت دور شده اند.
تاریخ ترجمه متون سغدی بودایی روشن نیست. تنها، در یک مورد، تاریخ ترجمه ( ۷۲۸ میلادی ) مشخص است؛ بنابراین، احتمال می رود که بخش بزرگی از این متونِ ترجمه ای متعلق به دوره اصلی پادشاهی دودمان تانک در آسیای میانه ( نیمه دوم سده هفتم و نیمه یکم سده هشتم میلادی ) باشد.
ادبیات مانوی
اما متون سغدی مانوی از نظر زبان شناختی، در خور توجه و حایز اهمیت بسیار است. بخشی از این متون در برگیرنده ترجمه سغدیِ سرودها و متن های مربوط به کتاب های دینیِ مانوی از اصل فارسیِ میانه و پارتی و بخش دیگر شامل آثاری است که اصلاً به زبان سغدی نوشته شده اند. بیشتر این متون تکّه تکّه شده و آسیب زیادی دیده است. از جمله موضوع هایی که در این متن ها عرضه شده است تاریخچه کلیسا و فعالیت مبلّغانِ مانوی، کیهان شناسی، تقویم ها، اسطوره آفرینش مانوی، خطابه ها، نیایش ها، اعترافات، فهرست واژگان و تمثیل ها و داستان هاست. به طور کلی، در این متن ها، مطالب فلسفی و بنیادی آیین مانی اغلب با بیانی آمیخته به تمثیل و داستان مطرح می گردد. غالب این آثار به الفبای مانوی و بخشی هم به الفبای سغدی بودایی نوشته شده است.
مانویانِ سغدی زبان نیز، در انتقال افسانه و داستان از شرق به غرب و از غرب به شرق، نقش مهمی داشته اند.
ادبیات مسیحی
متون سغدی مسیحی نیز، در واقع، نوعی متون ترجمه ای و حاوی داستان هایی از زندگی شهدا و قدیسان مسیحی، قطعات و روایت هایی از انجیل، چندین موعظه، حکایت هایی از آباء کلیسا، کتاب مزامیر، داستان پیامبران، سرودهای نیایش، آراء بزرگان کلیسا، کلمات قصار و عبارات پندآمیز است. این متن ها از اصل سریانی به سغدی برگردانده شده است و، از آن جا که مترجمان مسیحی سغدی زبان به ترجمه واژه به واژه متن سریانی به سغدی و نحوه بیان آن پای بند بوده اند، ترجمه های آنان خالی از ابتکار و تقریباً فاقد ارزش ادبی است. غالب این آثار به الفبای سطرنجیلی و اندکی هم به الفبای سغدی بودایی نوشته شده است.
سغدی در بخارا
زبان اصلی شهر بخارا پیش از رواج فارسی در این شهر، زبان سغدی بود.
مقدسی در احسن التقاسیم ( ص. ۴۹۱ ) در مورد زبان سغدی چنین آورده است: �سغدیان را نیز زبانی جدا است که نزدیک به روستائیان بخارا می باشد و چند گونه است که همگی آن ها را می فهمند. من پیشوای بزرگوار ابوبکر محمد بن فضل را دیدم که بدان بسیار سخن می راند. کمتر شهری از آن ها که یاد کردم، یافت می شود که روستایش زبان جداگانه نداشته باشد. �
در زمان فتح بخارا از سوی سعید بن عثمان به سال ۵۶ هجری ( ۶۷۵ میلادی ) و سدهٔ پس از آن نیز زبان بخارا و پیرامون آن سغدی بوده است.
تأثیر در فارسی
از وام واژه های سغدی در فارسی می توان به واژه های آغاز، ملخ، فغ، قاطر، خاتون، ( در فغفور ) ، جغد، لائیدن، تَرَنجیدن ( درهم فشرده شدن ) ، آسیمه ( در سرآسیمه ) ، بساک، سنگ سار، راغ، آغشت ، ستیغ، زیور، برخی، اُتاق، و فام اشاره کرد.
بررسی وام واژه های سغدی به کار رفته در شاهنامه نشان می دهد که از میان حدود ۵۶ وام واژه سغدی دخیل در فارسی، حدود ۲۷ وام واژه، بنابر معجم، شاهنامه، لغت شهنامه، لغت فرس، و غیره، در شاهنامهٔ فردوسی آمده است، حال آن که با احتساب موارد مشکوک، یعنی مواردی که در نسخه های معتبر نیامده، فقط ۱۳ وام واژهٔ سغدی ( اعم از اصلی یا هم آوا میان فارسی و سغدی یا واژهٔ سانسکریت دخیل در سغدی ) در شاهنامه به کار رفته است که ۴ مورد آن هم فقط یکبار آمده است. اگر ضبط صورت اصلی وام واژه را در نسخه های معتبر در نظر بگیریم تعداد آن ها از این هم کمتر می شود.
منابع ها.
at MultiTree on the Linguist List
Nordhoff, Sebastian; Hammarstr�m, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, eds. ( 2013 ) . "Sogdian". Glottolog 2. 2. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology. {{cite book}}: Invalid |display - editors=4 ( help )
An Introduction to Sogdian, Prods Oktor Skjrervo , p1
The iranian languages, Gernot Windfuhr, p279
Compendium Linguarum Iranicarum, Rudiger Schmitt, p173
اُرانسکی، یوسیف م. زبان های ایرانی، ترجمه دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات سخن ۱۳۷۸.
سیم الدین اف، دادخدا، ( رئیس پژوهشگاه زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان ) ، خوانش تازه ای از سرود اهل بخارا، بی بی سی فارسی، پنج شنبه ۲۶ اوت ۲۰۰۴.
زرشناس، زهره: بدر سغدیانه. در جدید آن لاین. ۰۳ ژانویه ۲۰۰۹–۱۴ دی ۱۳۸۷.
An Introduction to Sogdian, Prods Oktor Skjrervo, p1
زرشناس، زهره، عناصری از یک قصه سغدی مانوی. در: �نامه فرهنگستان� پاییز ۱۳۷۶ - شماره ۱۱. ( از ص ۹۸ تا ۱۱۲ ) .
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص128
زرشناس، زهره، واژه اهریمن در ادبیات سغدی بودایی ( ۱۰ صفحه - از ۴۲ تا ۵۱ ) . در: نامه فرهنگستان� زمستان ۱۳۷۹ - شماره ۱۶.
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص129
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص130
نسیم جنوب
Boyle, J. A. "Ḵh̲ātūn[پیوند مرده]. " Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 11 March 2008
بی بی سی
Cheung, Johnny. 2007. Etymological dictionary of the Iranian verb. Leiden: Brill. p. 396.
فرهنگ سغدی، سغدی - فارسی - انگلیسی پدیدآورنده: شهرزاد فتوحی، بدرالزمان قریب ناشر: فرهنگان - ۱۳۸۳.
زرشناس، زهره: چند وام واژه سغدی در شاهنامه فردوسی. در: باشگاه شاهنامه پژوهان ایران
Sogdian Loan - Words in New Persian W. B. Henning Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 10, No. ۱ ( ۱۹۳۹ ) , pp. 93 - 106
یارشاطر، احسان ( ۱۳۳۶ ) . �زبانها و لهجه های ایرانی�. فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران ( ۱و۲ ) : ۱۱ تا ۴۸. دریافت شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۴.
SIMS - WILLIAMS, N ( 2004 ) . "IRAN iii. LANGUAGES Sogdian and Bactrian in the early Islamic period". Encyclopaedia of Islam ( به انگلیسی ) . Vol. ۱۲ ( 2nd ed. ) . Leiden: E. J. Brill. p. 426 - 425
زبان سُغدی از زبان های ایرانی شاخه شمال شرقی و زبان ناحیهٔ حاصلخیز سغد، واقع در میان آمودریا و سیردریا بوده است. مرکز سغدی ها سمرقند بود. زبان سغدی در آغاز در درۀ رودخانۀ زرافشان و نواحی پیرامون رایج بود و بعداً به عنوان زبان میانجی در بخش بزرگی از سمرقند رواج یافت. این زبان در طول ده قرن، سده های دوم تا دوازدهم میلادی، مهم ترین زبان ایرانی در ترکستان امروزی و فرارود، زبان تجاری جادهٔ ابریشم و از دیرزمان ابزار ارتباط و پیوند بخشی از فرهنگ های سرزمین های شرقی و غربی آسیا بوده است. زبان سغدی به عنوان زبان گفتاری و نوشتاری تا سده نهم میلادی فعال بوده و زوال آن پس از سدهٔ ۱۱ آغاز گردیده است. زبان سغدی بر اثر نفوذ و توسعه تدریجی فارسی میانه که برخوردار از پشتیبانی دولت ساسانی بود و نیز زبان ترکی که ارمغان هجوم قبایل ترک زبان، از رواج افتاد و سیر نابودی آن از سده پنجم هجری به بعد هم زمان با رواج زبان فارسی از یک سو و نفوذ زبان عربی و ترکی از سوی دیگر شتاب بیشتری یافت.
... [مشاهده متن کامل]
سغدی
زبان بومی در
سغد
منطقه
آسیای مرکزی، چین باستان
دوره
باستان
امروزه به زبان یغنابی گسترش یافته
تبار
زبان های هندواروپایی
زبان های هندوایرانی
زبان های ایرانی
زبان های ایرانی شرقی
شمالی
سغدی
سامانه نوشتاری
الفبای سغدی
الفبای سریانی
خط مانوی
امروزه تنها زبان بازمانده از گویش های سغدی، زبان یغنابی است که در کوهستانی در تاجیکستان صحبت می شود.
زبان سغدی، از نظر تنوّع و حجم نوشته ها و نگاشته ها، مهم ترین زبان ایرانی شرقی است و نوشته های دینی بخش بزرگی از این مواد نوشتاری را در بر می گیرد. با وجود آن که در سنگ نوشته های پارسی باستان از سغد به عنوان منطقه ای با ویژگی های خود یاد شده، آثاری از شکل قدیمی تر زبان سغدی یعنی �سغدی باستان� باقی نمانده است. زبان سغدی نسبت به فارسی میانه ( پهلوی ) بیشتر حالت کهن تر زبان های ایرانی را حفظ کرده است.
کشف دوباره
زبان سغدی پیش از کشف گنجینهٔ تورفان درسین کیانگ چین، در اوایل سده بیستم میلادی، زبانی تقریباً ناشناخته بوده است. نخستین کسانی که پرده از راز زبان خاموش سغدی برگرفتند، محققان آلمانی بودند که در سال های آغازین سدهٔ بیستم با مطالعه یک متن مکشوف از تورفان این زبانِ تا آن زمان ناشناخته را سغدی نامیدند. گرچه ابوریحان بیرونی در حدود هزار و اندی سال پیش با ذکر روزها و ماه ها و جشن های سغدی تلویحاً به این زبان اشاره کرده بود، اما در آغاز قرن بیستم است که زبان سغدی تولدی دوباره می یابد.
طی یکصد سال گذشته با پوشش هیئت های اکتشافی متعدد، آثار مکتوب این زبان به صورت پراکنده از نواحی نزدیک شهر سمرقند تا یکی از برج های داخلی دیوار بزرگ چین، و از مغولستان شمالی تا دره علیای رود سند در شمال پاکستان، کشف شدند. با انتقال این اسناد به موزه های برلین، پاریس، لندن و سن پترزبورگ دانشمندان اروپایی و آمریکایی به مطالعهٔ این نوشته های کهن پرداختند و بسیاری از این متن ها به زبان های گوناگون اروپایی ترجمه شد. زبان شناسان، ویژگی های صرفی و نحوی زبان سغدی را مشخص کردند و حقایق بسیاری را دربارهٔ این زبان آشکار ساختند.
ادبیات سغدی
سمرقند اهمیت زیادی در جادهٔ ابریشم شاهراه میان چین و دنیای غرب داشته است. نوشته های مورخان اسلامی حکایت از مهاجرت سغدیان پیش از اسلام و فعالیت های سغدیانِ تجارت پیشه در طول این جاده دارد. نتیجه بارز این امر اهمیت یافتن زبان سغدی به صورت زبان میانجی در جاده ابریشم بود. در پرتو همین نقش زبان سغدی است که بیشتر دست نویس های آن در این ناحیه به خصوص در نواحی اطراف تورفان به دست آمده است.
سغدیان تجارت پیشه، که واسطه انتقال کالا و فرهنگ و هنر میان چین و ایران و هند و روم بودند، به تبلیغ دین های بودایی و مانوی و مسیحی نیز پرداختند. از این رو، مواد نوشتاری سغدی بیشتر دینی و متأثر از سه دین نام برده است و، به همین اعتبار، به سه گروه متون سغدی بودایی، سغدی مانوی، و سغدی مسیحی بخش می شود.
مانویان هم مهارت نویسندگی داشتند و هم مترجمان بسیار زبردستی بوده اند. زبان متن هایی که آنان به سغدی برگردانده اند روان و زیبا و کاملاً متمایز از ترجمه ای الکن و پیچیده و ناقص مترجمان مسیحی و بودایی سغدی زبان است. متن های سغدی بودایی و مسیحی صرفاً از نظر فراوانی و تنوّع واژگان باارزش ند. اما، برای بررسی صرفی و نحوی زبان سغدی، باید به مطالعه متن های سغدی مانوی، به ویژه داستان های آن، پرداخت.
آثار غیر دینی سغدی در برگیرندهٔ کتیبه های متعدد، سکه های گوناگون - که تاریخ برخی از آن ها به سدهٔ دوم میلادی می رسد و در زمرهٔ کهن ترین نوشته های زبان سغدی است - سفالینه ها، نامه های باستانی، اسناد و مدارک، تعدادی داستان و چند متن طبی است.
ادبیات بودایی
متن های سغدی بودایی، در حقیقت، آثار بازمانده ادبیات بودایی به زبان سغدی است. بخشی از این آثار در تون هوانگ، واقع در ترکستان چین و بخش دیگر از آن در واحه تورفان به دست آمده اند. این آثار شاید پرحجم ترین آثار ادبی زبان سغدی باشد که در صومعه های آسیای میانه از اصل چینی و هندی به زبان سغدی ترجمه شده اند و محتوای آن ها از مکتب مهایانه بودایی سرچشمه گرفته است. ادبیات سغدی بودایی نوعی ادبیات ترجمه ای و آکنده از اصطلاحات فلسفی و احکام آیین بودا است و بخش اعظم آن نمودار ادبیات بودایی چینی است که غالباً از آن ترجمه شده است.
بسیاری از متن های بودایی شناخته سغدی بازتاب نسخه های چینی آثار نوشتاری آیین بودایند تا بدان جا که ویژگی های واژه شناختی و اصطلاحی و سبکی نسخه های چینی مستقیماً در ترجمه سغدی نمایان است. مترجم سغدی، هرگاه که نتوانسته است واژه یا عبارتی سغدی برای برگرداندن تعبیر یا اصطلاحی خاص بیابد، به ترجمه واژه به واژه آن پرداخته است. حتی، در برخی موارد، تنها به آوانویسی واژه های مبهم چینی به خط سغدی بسنده کرده است.
از این رو درک و فهم این متن ها، بدون مراجعه به اصل چینی یا هندی آنها، اغلب دشوار و گاه غیرممکن است. در برخی موارد نیز، صورت سغدی واژه ها، در اثر تغییرات ناشی از نقش های دستوری، از صورت های سانسکریت دور شده اند.
تاریخ ترجمه متون سغدی بودایی روشن نیست. تنها، در یک مورد، تاریخ ترجمه ( ۷۲۸ میلادی ) مشخص است؛ بنابراین، احتمال می رود که بخش بزرگی از این متونِ ترجمه ای متعلق به دوره اصلی پادشاهی دودمان تانک در آسیای میانه ( نیمه دوم سده هفتم و نیمه یکم سده هشتم میلادی ) باشد.
ادبیات مانوی
اما متون سغدی مانوی از نظر زبان شناختی، در خور توجه و حایز اهمیت بسیار است. بخشی از این متون در برگیرنده ترجمه سغدیِ سرودها و متن های مربوط به کتاب های دینیِ مانوی از اصل فارسیِ میانه و پارتی و بخش دیگر شامل آثاری است که اصلاً به زبان سغدی نوشته شده اند. بیشتر این متون تکّه تکّه شده و آسیب زیادی دیده است. از جمله موضوع هایی که در این متن ها عرضه شده است تاریخچه کلیسا و فعالیت مبلّغانِ مانوی، کیهان شناسی، تقویم ها، اسطوره آفرینش مانوی، خطابه ها، نیایش ها، اعترافات، فهرست واژگان و تمثیل ها و داستان هاست. به طور کلی، در این متن ها، مطالب فلسفی و بنیادی آیین مانی اغلب با بیانی آمیخته به تمثیل و داستان مطرح می گردد. غالب این آثار به الفبای مانوی و بخشی هم به الفبای سغدی بودایی نوشته شده است.
مانویانِ سغدی زبان نیز، در انتقال افسانه و داستان از شرق به غرب و از غرب به شرق، نقش مهمی داشته اند.
ادبیات مسیحی
متون سغدی مسیحی نیز، در واقع، نوعی متون ترجمه ای و حاوی داستان هایی از زندگی شهدا و قدیسان مسیحی، قطعات و روایت هایی از انجیل، چندین موعظه، حکایت هایی از آباء کلیسا، کتاب مزامیر، داستان پیامبران، سرودهای نیایش، آراء بزرگان کلیسا، کلمات قصار و عبارات پندآمیز است. این متن ها از اصل سریانی به سغدی برگردانده شده است و، از آن جا که مترجمان مسیحی سغدی زبان به ترجمه واژه به واژه متن سریانی به سغدی و نحوه بیان آن پای بند بوده اند، ترجمه های آنان خالی از ابتکار و تقریباً فاقد ارزش ادبی است. غالب این آثار به الفبای سطرنجیلی و اندکی هم به الفبای سغدی بودایی نوشته شده است.
سغدی در بخارا
زبان اصلی شهر بخارا پیش از رواج فارسی در این شهر، زبان سغدی بود.
مقدسی در احسن التقاسیم ( ص. ۴۹۱ ) در مورد زبان سغدی چنین آورده است: �سغدیان را نیز زبانی جدا است که نزدیک به روستائیان بخارا می باشد و چند گونه است که همگی آن ها را می فهمند. من پیشوای بزرگوار ابوبکر محمد بن فضل را دیدم که بدان بسیار سخن می راند. کمتر شهری از آن ها که یاد کردم، یافت می شود که روستایش زبان جداگانه نداشته باشد. �
در زمان فتح بخارا از سوی سعید بن عثمان به سال ۵۶ هجری ( ۶۷۵ میلادی ) و سدهٔ پس از آن نیز زبان بخارا و پیرامون آن سغدی بوده است.
تأثیر در فارسی
از وام واژه های سغدی در فارسی می توان به واژه های آغاز، ملخ، فغ، قاطر، خاتون، ( در فغفور ) ، جغد، لائیدن، تَرَنجیدن ( درهم فشرده شدن ) ، آسیمه ( در سرآسیمه ) ، بساک، سنگ سار، راغ، آغشت ، ستیغ، زیور، برخی، اُتاق، و فام اشاره کرد.
بررسی وام واژه های سغدی به کار رفته در شاهنامه نشان می دهد که از میان حدود ۵۶ وام واژه سغدی دخیل در فارسی، حدود ۲۷ وام واژه، بنابر معجم، شاهنامه، لغت شهنامه، لغت فرس، و غیره، در شاهنامهٔ فردوسی آمده است، حال آن که با احتساب موارد مشکوک، یعنی مواردی که در نسخه های معتبر نیامده، فقط ۱۳ وام واژهٔ سغدی ( اعم از اصلی یا هم آوا میان فارسی و سغدی یا واژهٔ سانسکریت دخیل در سغدی ) در شاهنامه به کار رفته است که ۴ مورد آن هم فقط یکبار آمده است. اگر ضبط صورت اصلی وام واژه را در نسخه های معتبر در نظر بگیریم تعداد آن ها از این هم کمتر می شود.
منابع ها.
اُرانسکی، یوسیف م. زبان های ایرانی، ترجمه دکتر علی اشرف صادقی، تهران، انتشارات سخن ۱۳۷۸.
سیم الدین اف، دادخدا، ( رئیس پژوهشگاه زبان و ادبیات فرهنگستان علوم تاجیکستان ) ، خوانش تازه ای از سرود اهل بخارا، بی بی سی فارسی، پنج شنبه ۲۶ اوت ۲۰۰۴.
زرشناس، زهره: بدر سغدیانه. در جدید آن لاین. ۰۳ ژانویه ۲۰۰۹–۱۴ دی ۱۳۸۷.
زرشناس، زهره، عناصری از یک قصه سغدی مانوی. در: �نامه فرهنگستان� پاییز ۱۳۷۶ - شماره ۱۱. ( از ص ۹۸ تا ۱۱۲ ) .
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص128
زرشناس، زهره، واژه اهریمن در ادبیات سغدی بودایی ( ۱۰ صفحه - از ۴۲ تا ۵۱ ) . در: نامه فرهنگستان� زمستان ۱۳۷۹ - شماره ۱۶.
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص129
تاریخ زبان فارسی، محسن ابولقاسمی، ص130
نسیم جنوب
Boyle, J. A. "Ḵh̲ātūn[پیوند مرده]. " Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman , Th. Bianquis , C. E. Bosworth , E. van Donzel and W. P. Heinrichs. Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 11 March 2008
بی بی سی
فرهنگ سغدی، سغدی - فارسی - انگلیسی پدیدآورنده: شهرزاد فتوحی، بدرالزمان قریب ناشر: فرهنگان - ۱۳۸۳.
زرشناس، زهره: چند وام واژه سغدی در شاهنامه فردوسی. در: باشگاه شاهنامه پژوهان ایران
یارشاطر، احسان ( ۱۳۳۶ ) . �زبانها و لهجه های ایرانی�. فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. تهران ( ۱و۲ ) : ۱۱ تا ۴۸. دریافت شده در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۴.
SIMS - WILLIAMS, N ( 2004 ) . "IRAN iii. LANGUAGES Sogdian and Bactrian in the early Islamic period". Encyclopaedia of Islam ( به انگلیسی ) . Vol. ۱۲ ( 2nd ed. ) . Leiden: E. J. Brill. p. 426 - 425
زبان سغدی زبان واسطه ایست که در جاده ابریشم مورد استفاده بود وبه قوم خاصی مربوط نبود در متن آن کلمات بیشماری که در آن زمان در ایالات حکام امپراتوریها قومهای سر راه تجار جاده ابریشم قرار داشت مورد استفاده
... [مشاهده متن کامل]
... [مشاهده متن کامل]
بود تا مردم اقوام گوناگون بتوانند باهم ارتباط داشته باشند چنانچه نگا کنید از هرزبانی در آن وجود دارد چینی ترکی روسی هندی تاجیکی دری وبا ورود اسلام ومسلمان شدن حوزه جاده ابریشم اعراب با امپراتوری خلفا تجار ت عربها رونق پیدا کرد از این پس شاهد ازبین رفتن زبان واسطه سغدی زبان دیگری رونق یافت که بیشتر کلماتش را عربی در ساختار دری وترکی وهندی وکم تعداد زبان روسی واوروپایی پابه عرصه گذاشت ودر میان اقوام مختلف رواج پیدا کرد پادشاهان نیز دستور بر شعرهایی از شعرا برای فراگیری عامه مردم دادند چنانکه پادشاهان ترک سراینده ها ترک اما شعر زبان واسطه که امروزه به فارسی میشناسیم بود یا هند وافغان وخوزستان وزابلستان وترکیه وعراق وقسمتهایی از روس
باید اشاره کنید که زبان سغدی، در دوره سامانیان ازبین رفت ولی زبان پارسی جایش را گرفت.
سغدیان پایتخت های زیادی داشنند از جمله: ( شهرهای سغد بخارا، سمرقند، خُجَند، شهرسبز و پنجکنت بودند ) تمامی این شهر ها پارسی گوی هستند و تنها خجند و پنجکنت در تاجیکستان است ولی بقیه در ازبکستان
... [مشاهده متن کامل]
سغدیان پیرو ادیان چون زرتشت، مانویت، مسیحیت نسطوری بودند
سغدیان پایتخت های زیادی داشنند از جمله: ( شهرهای سغد بخارا، سمرقند، خُجَند، شهرسبز و پنجکنت بودند ) تمامی این شهر ها پارسی گوی هستند و تنها خجند و پنجکنت در تاجیکستان است ولی بقیه در ازبکستان
... [مشاهده متن کامل]
سغدیان پیرو ادیان چون زرتشت، مانویت، مسیحیت نسطوری بودند