زاد المسیر فى علم التفسیر

[ویکی اهل البیت] « زاد المسیر فی علم التفسیر» معروف به« زاد المسیر»، تفسیر متوسط ابن جوزی بوده که خلاصه ای از تفسیر بزرگ وی بنام« المغنی فی تفسیر القرآن» می باشد شامل جمیع آیات قرآن است. سبک غالب بر این تفسیر، نقلی و روایی و برگرفته از روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و صحابه و تابعین می باشد.
ابن جوزی در مقدمه کوتاه خود بر تفسیر، در بیان انگیزه خود می نویسد:« چون قرآن عزیز اشرف علوم است، فهم معانی آن نیز برترین علم خواهد بود. از جانبی دیگر، با بررسی کتب تفسیری متوجه شدم که مفصل از آنها، خواننده را خسته می کند، مختصر از آنها استفاده تام از آن نمی شود و متوسط از آنها دارای فوائد کمی است که مشکلات را بررسی نکرده و به لغات غریب نپرداخته است. بر آن شدم تا مختصری که فوائد فراوان را به راحتی در اختیار قرار دهد ارائه دهم». البته تفسیر ابن جوزی از تفاسیر مختصر محسوب نمی گردد، زیرا در چاپهای 8 و 9 جلدی و هر کدام با بیش از 400 صفحه ارائه شده است، ولی نسبت به علوم مختلفی که ابن جوزی دارا بوده، این تفسیر از نظر او مختصر محسوب شده است. ایشان در« المغنی فی تفسیر القرآن» به طور مفصل و در زاد المسیر به شکل متوسط به مباحث پرداخته است و در« تذکرة الاریب فی علم التفسیر» که به شکل مختصر وارد بحث شده، بیشتر به غریب قرآن پرداخته است.
خود درباره روشش می نویسد: در این کتاب از متون تفسیر، ناسخ و منسوخ، اسباب نزول، مکی و مدنی، گنجاندم و اموری که مورد نیاز در تفسیر بود به آن افزودم، از تکرار مطالب جز بر وجه اشاره پرهیز نمودم، تا آنجا که بر اقوال دسترسی پیدا کردم( به غیر از موارد ضعیف) به شکل اختصار نقل نمودم، و اگر تفسیر آیه ای را ذکر نکرده ام یا به جهت این است که قبلا تفسیر شده، یا اینکه معنای آشکاری دارد و نیاز بر تفسیر ندارد.»
روش کلی وی در ورود به مباحث اینگونه است که با ارائه اطلاعات کلی درباره سوره از قبیل نام، فضیلت، نزول و عدد آیات آن، آغاز می کند، سپس اسباب النزول، لغت و شواهد بر آن، معنای کلمه و اقوال مفسران در آن مورد را به خوبی نقل می نماید. بعد از آن به احکام مأخوذه از آیه، ناسخ و منسوخ و قراءات می پردازد. و در نهایت مطالبی را در قالب« فصل» در تکمیل تفسیر آیات بیان می دارد.
ایشان در نقل اقوال مروی در تفسیر آیه، اسباب نزول، معنای لغوی، بلاغی و غیر آن، صحیح ترین را( به نظر خود) انتخاب می نماید و تلاش دارد که عین الفاظ اقوال را نقل کند، و در صورت نقل به معنی، گوشزد می کند. در کنار مطرح کردن قرائتهای مشهور، به شاذ آنها نیز می پردازد و توجیه قواعدی آن را از متخصصین فن قرائت، بیان می دارد.
زاد المسیر از اسرائیلیات خالی نیست، گر چه به ضعف آنها اشاره دارد، اما در روش عمومی خود در نقل اقوال درباره آنها، ترجیح قولی بر قول دیگر را بیان نمی کند، همچنان که در سایر منقولات، رایی را بر رایی یا معنایی را بر معنایی، مقدم نمی دارد و وارد مقوله نقد یا انتخاب( جز موارد اندک، مانند ج 1 ص 165 ذیل آیه 197 سوره بقره) نمی شود.
ابن جوزی در معنای لغوی، ادبی، بلاغی و... از آیات دیگر قرآن نیز کمک می گیرد مانند آیه 26 سوره بقره ج 1 ص 47. گاهی نیز به کمک آیات دیگر، بحثی را به شکل موضوعی پی گیری می نماید. مانند ج 1 ص 51 ذیل آیه 30 سوره بقره درباره خلق حضرت آدم( ع).
زاد المسیر متعرض آراء فقهی در ذیل آیات احکام می گردد و بر فقه احمد بن حنبل تأکید دارد. برای نمونه ذیل آیه 102 سوره بقره در بیان حکم سحر ج 1 ص 96.