زابلستان

احتمال دارد که تپه های باستانی شهر سوخته مرکز این ایالت بوده است. خانات زابلستان در آن دوره تاریخی یکی از بهترین زیستگاه های طبیعی بوده است که به دلیل آب فراوان و پوشش گیاهی خوب و رودخانه و دریاچه هامون از تمدن درخشانی برخوردار بوده است تغییر آب و هوا و تغییر مسیر رودخانه و شاید زلزله یا بیماری موجب انقراض این تمدن شده است.
زابلستان از قسمت جنوبی کوه هندوکش در افغانستان آغاز و تا سیستان فعلی امتداد داشته است، غزنی پایتخت زابلستان قدیم بوده و و بنا به سند تاریخ بیهقی سلطان محمود غزنوی در سرزمین زابلستان آمد و چون مادرش زابلی بود خود را محمود زاولی لقب می داد و به سبب ترحمی که پدرش بر بچه آهو در بلخ و بخارا کرده بود خداوند وعده سرزمین زابلستان را در خواب به وی داد. بدین دلیل سلطان محمود در غزنی آمد.
زابلستان، در قدیم بر مناطقی از شرق ایران و غرب پاکستان و جنوب و مرکز سرزمین کنونی افغانستان اطلاق می شده است. درمجمل التواریخ والقصص ادعا شده است که رستم زال؛ پادشاه اسطوره ای شاهنامه، لقب پادشاهان غور بوده است که حاکمان مناطق اطراف را او مشخص می نمود. ( صفحه۴۲۲ ) در مورد وسعت زابلستان، بعد از شرح سرزمین های هند و چین، چنین آمده است در بعد از این دیار سرزمین های بزرگ و گستردهٔ زابلستان واقع شده است که بزرگ ترین شهر آن غزنه است. غزنه مرز هند و جایگاه سلطان محمود است… در این کتاب زابلستان و کابلستان یکی دانسته شده است.
در کتاب حدودالعالم من المشرق و المغرب نیز آمده است غزنین و آن ناحیت های که بدو پیوسته است همه را زابلستان خوانند. درکتاب مجمل التواریخ و القصص همچنین اشاراتی آمده مبنی بر این که زابلستان شامل غرجستان؛ غور و بامیان بوده است. دهخدا در این مورد آورده است که: نام ولایت آباء و اجداد رستم است و آن را زاولستان نیز گویند.
در لغت نامه دهخدا به نقل از آنندراج و انجمن آرای ناصری و نیز با استناد به سایر فرهنگ های مهم مثل فرهنگ خطی میرزا و فرهنگ رشیدی و فرهنگ جهانگیری و… آمده است: زابل مملکتی است عریض که محدود است از سمت شرق به ولایت کابلستان و از شمال به جبال هزاره که طولش بیست مرحله و عرض آن پانزده مرحله است. بیابانش بیشتر است از کوهستانش. مشتمل بر چمن های خوش است و مراتع آن زیاد است. زابل مسکن افغان و هزاره و قلیلی ترک و تاجیک است. از بلاد زابل است قندهار و بُست و غزنین و زمین داور؛ و نیز مهمند و شبرغان و فیروزکوه از شهرهای زابل است. همه شهرهای که نام برده شده در داخل سرزمین افغانستان واقع شده است. در ادامه دهخدا از قول مجمل التواریخ و القصص می نویسد: در زمان کیانیان زابل و نیز ولایت سیستان و سند در زیر سلطه گرشاسب و زال و رستم بوده به همین خاطر رستم را زابلی می گفتند. سلطان محمود را که در غزنه تختگاه داشت نیز زاولی ( زابلی ) می نامند. چنانچه فردوسی گفته است درگهِ محمود زاولی دریا است.

آرامگاه یعقوب لیث صفاری در این ناحیه است.
احتمالاً شهر دزفول یا شوشتر و شوش کنونی در ناحیه همان دژکول یا قلعه کاول باستان است.
در کتیبه ایذه فرمانروای این ناحیه خود را شاه زابولا معرفی میکند.
ساکنین اصلی و بومی این منطقه پس از حمله اعراب در کوهستان های شرقی این ناحیه پناه گرفته و شهرو اطراف آن به اشغال مسلمانان در آمد.
نیای هخامنشیان نیز متعلق به همین ناحیه است.