ریشه شناسی

ریشه شناسی[ ۱] یا اِتیمولوژی ( به انگلیسی: Etymology ) ، علم مطالعهٔ تاریخی واژه ها و بررسی تحول شکل واژه ها است. مسائلی مانند اینکه چه موقع وارد زبانی شده اند، از چه منبعی وارد شده اند و این که در طول زمان چه تغییری در ساختار و معنای آن ها ایجاد شده است، در این حیطه بررسی می شود. در زبان فارسی به آن واژه پژوهی، علم اشتقاق نیز می گویند.
پیش از سدهٔ نوزدهم، به ویژه پیش از ظهور نودستوریان، اشتقاق به معنای شناخت اصل و تاریخ لغت، بر اساس درستی استوار نبوده و اگر هم اشتقاقات درستی احیاناً در نوشته های پیشینیان آن ها آمده است کمتر چنین بوده که از مقدمات درست به نتایج درست رسیده باشد. به عبارت دیگر، غالب اشتقاقات آنان را باید اشتقاق عامیانه به شمار آورد. با شناخت تحولات تاریخی آواها و اساساً با شناخت چگونگی تحول زبان ها و روابط میان آن ها و جمع آوردن متون و منابع مختلف از زبان ها و لهجه های مختلف، کار ریشه شناسی پیشرفت های بسیاری کرده است. به تبع این، راه برای ریشه شناسی های شبه علمی هم باز شده؛ ریشه شناسی هایی که ظاهراً بر اصول درست آواشناختی و معناشناختی استوارند، ولی در واقع اشتقاقات غلطی هستند که در پشت ظاهر علمی پنهان اند. این ریشه شناسی ها را می توان شبه ریشه شناسی نامید. [ ۲]
علمای قدیم در نوشته های خود گاهی با ذکر «وجه تسمیه» و «وجه اشتقاق» به شرح واژه ها می پرداختند. مقصود علمای قدیم از وجه تسمیه و وجه اشتقاق ریشه شناسی بوده است. [ ۳] در لغتنامه دهخدا به نقل از تعریفات جرجانی آمده: «بیرون آوردن کلمه ای از کلمهٔ دیگر به شرط آنکه در معنی و ترکیب با هم مناسب و در صیغه مغایر باشند. »[ ۴]
با این تعریف اشتقاق را می توان معادل «Derivation» دانست و یکی از انواع واژه سازی خواهد بود که خود یکی از ساز و کارهای مورد مطالعه تئوری ریشه شناختی است. پایهٔ علم ریشه شناسی جدید را «ویلیام جونز»، قاضی انگلیسی، پایه گذاشته است. وی در سال ۱۷۸۶ در برابر انجمن آسیایی کلکته خطابه ای ایراد کرد که در آن زبان های لاتینی و یونانی و سنسکریت و فارسی را از یک اصل دانست و خاستگاه آن را خانوادهٔ زبانی هندو - اروپایی اعلام کرد. در مورد خاستگاه خانوادهٔ زبانی هندو - اروپایی چند فرضیهٔ رقیب وجود دارد.
یکی از این دیدگاهها ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی را به ۶٬۰۰۰ سال پیش و استپ های کاسپی پونتی را فرض می کند. دیدگاه دیگر ادعا می کند ریشهٔ این خانوادهٔ زبانی به ۸٬۰۰۰ تا ۹٬۵۰۰ سال پیش و به منطقهٔ آناتولی تعلق دارد که با گسترش کشاورزی از هلال حاصلخیز این زبان نیز در گسترش یافت. دیگر دیدگاهها این خاستگاه را ایران، ارمنستان و قفقاز جنوبی، شمال غربی هند و پاکستان و بالکان می دانند.