روشن فکر

روشنفکر (intellectual)
تعریفی از روشنفکر که بیشتر کسان را خشنود کند کار دشواری است. این کلمه در قرن ۱۹، و ابتدا در روسیه در دهۀ ۱۸۶۰ به صورت گسترده به کار رفت و کلمه اینتلیگنتسیا که صورت جمع روشنفکر در زبان روسی است کاربرد وسیعی یافت (← روشنفکران_روسی) و منظور از آن جوانانی با تحصیلات دانشگاهی بودند که یا تفکر انتقادی داشتند (به تعبیر پیسارف) یا نیهیلیست بودند (به تعبیر تورگنیف). اینان کلیه ارزش های سنّتی را به نام عقلانیت و پیشرفت زیر سؤال می بردند. در فرانسه عنوان روشنفکر گاه به صورت موهن و گاه با افتخار و سربلندی توسط مخالفان و موافقان دریفوس به کار می رفت (← دریفوس،_قضیه). پیوند قشر روشنفکر با جناح چپ توسط کسانی چون آلکسی دو توکویل و مارکس تقویت شد. مارکس در مانیفست کمونیست، روشنفکران را بخشی از بورژوازی نامید که خود را به طبقۀ کارگر می چسبانند تا افکار آن ها را شکل دهند. اگر کسی روشنفکران را حاملان فرهنگ جامعۀ خود تعریف کند، در این صورت، اکثریت آن ها، تا جنگ جهانی دوم، در جناح چپ نبودند بلکه بسیاری از آن ها در جناح راست قرار داشتند و اگر کسی روشنفکران را مدافعان ارزش های انسانی در جامعۀ خود بشناسد، در این صورت اکثریت آن ها از قشر تحصیل کرده اند که از سنّت و معرفت در برابر احساسات تودۀ مردم و سیاست روزمره حمایت و پشتیبانی می کنند. در حالت کلّی، می توان روشنفکران را متولیان تفکر انتقادی و خلّاق دربارۀ مشکلات هنجاری جامعه دانست، امّا در عمل، غالباً روشنفکر کسی است که خود را روشنفکر معرّفی می کند و با روشنفکران دیگر دربارۀ پرسش هایی که روشنفکرانه قلمداد می شود به بحث و گفت وگو می پردازد و جایگاه او در این موقعیت از سوی کسانی که به طور غیر رسمی رهبران جهان روشنفکری به حساب می آیند، مورد تأیید قرار می گیرد. در واقع، با توسعۀ تحصیلات عالیه در همۀ کشورهای صنعتی و رشد بخش های فرهنگی از قبیل مطبوعات، انتشارات، تلویزیون و انواع هنرها، امروزه روشنفکران طبقۀ کاملاً مشخص و متمایزی را تشکیل داده اند. امّا این که این نقش چه تأثیری بر کار ویژۀ تاریخی آنان (به هر معنا که در نظر گرفته شود) دارد مسئله ای حل ناشده است. در ایران روشنفکری در معنای جدید آن سابقه ای حدود ۱۵۰ سال دارد. روشنفکران یا منوّرالفکرهای اولیه در ایران قشری جدید برآمده از مراودات سیاسی، تجاری، اقتصادی و علمی با غرب بود که از میان اقشار و اصناف سنتی و قدیمی ایران ظهور کرد و در واقع حاصل رویارویی و آشنایی ایرانیان با غرب و مدرنیتۀ آن بود و لذا تاریخ جریان روشنفکری ایران همراه و همزاد سرگذشت جریان تجدد ایرانی است. روشنفکران ایرانی را به لحاظ سنخ یابی و تبارشناسی به صورت های گوناگون تقسیم کرده اند؛ خاستگاه طبقاتی و پایگاه اجتماعی، مشرب فکری، دوره بندی نسلی، تاریخ تقویمی، موضع گیری دربارۀ غرب و مدرنیته، دین و مذهب، موضع گیری در برابر حکومت و سیاست و... ملاک هایی بوده اند که برحسب آن ها تقسیم بندی هایی صورت گرفته است. از زمان پیدایش جریان های روشنفکری، همواره روشنفکران در معرض نقادی های فراوان و متنوع قرار داشته اند که نمونه ای از آن را در کتاب جلال آل احمد با عنوان در خدمت و خیانت روشنفکران می توان دید. مفهوم روشنفکران در ایران از همان ابتدا با نوعی سیاست زدگی همراه شد و ریشۀ تاریخی مفهوم روشنفکر، آن گونه که جامعۀ ایرانی از آن مراد می کند، بیشتر در سنت فکری روسیه جای گرفت حتی در صدر مشروطیت که روشنفکران از چشمۀ افکار انقلاب فرانسه سیراب می شدند، آن ها را غالباً از صافی اندیشه های روسی دریافت می کردند. بعد از انقلاب اکتبر نیز افکار مارکسیستی، مفهوم روسی روشنفکر را لعابی نو بخشید و همین مفهوم و لعاب تازه به مدت نزدیک به ۵۰ سال بر تعریف ایرانی از روشنفکر سایه انداخت. از این رو، مفهوم روشنفکر سالیان نسبتاً طولانی هم سیاست زده بود و هم روسی زده و این امر در جهت گیری نظری و عملی جریان های روشنفکری در ایران بسیار تأثیرگذار بوده است. یک سویه نگری و افراط و تفریط در موضع گیری در برابر غرب، بی اعتنایی به سنّت، فقدان تفکر انتقادی و دشمنی با همدیگر، فرار از تحقیق جدّی، جدی نگرفتن تجارب کشورهای پیرامون (در حال توسعه) و تأکید بیش از حدّ بر سیاست و نادیده گرفتن مناسبات اجتماعی درون جامعه و مواردی از این دست، اشکالات و ایراداتی بوده است که بر کار روشنفکران ایران وارد کرده اند. نیز← روشنفکر_دینی؛ نواندیشی_دینی