روزنامه و روزنامه نگاری در ایران

روزنامه نشریه ای است ادواری که در فاصله های منظم، به شکل روزانه یا هفتگی، صبح یا عصر منتشر می شود و شمارگان آن با توجه به مخاطبان آن متفاوت است. در این مقاله علاوه بر روزنامه، به نشریات ادواری دیگر ازجمله مجله ها نیز اشاره شده است. روزنامه یا کاغذ اخبار جزو نشریات ادواری به حساب می آید. نشریات ادواری شامل روزنامه ها و مجلات می شود و نشریات غیر ادواری شامل کتاب. واژۀ کاغذ اخبار از راه فارسی هند وارد فارسی ایران شد، گرچه هم زمان واژه «گازِت» نیز به کار می رفت. میرزا صالح شیرازی، اولین خبرنگار و پدر روزنامه نگاری ایران، که از طرف عباس میرزا به انگلستان سفر کرد، در سفرنامۀ خود کاغذ اخبار را به کار برده است. گاهی کاغذ اخبار را خلاصه می کردند و «کاغذ» را به صورت جمع «کاغذات» می آوردند، اما کاربرد جزء دوم، یعنی «اخبار»، به جای «کاغذ اخبار» گسترده تر بود. با «اخبار» واژه های ترکیبی دیگر هم به معنای روزنامه ساخته اند، ازجمله «ورق اخبار» و «گازت اخبار» و «اخبارنامه». آنچه روشن است این است که در فارسی ایران عصر امیرکبیر سه واژۀ کاغذ اخبار، گازت و روزنامه هم زمان به کار می رفته است. روزنامه واژه ای فارسی است که کاربردش به معنای امروزی در میان ایرانیان و در ایران آغاز شد. با انتشار روزنامۀ وقایع اتفاقیه (۱۲۶۷ق) واژۀ روزنامه که جزء نام نشریه بود، کاربرد واژه های کاغذ اخبار و گازت و غیره را کنار زد. عرب ها نیز در مقابل newspaper از واژۀ جریده به معنای دفتر ثبت و حساب استفاده کردند. پس از متداول شدن جریده به معنای روزنامه در میان عرب ها، ابتدا به زبان ترکی و پس از آن به زبان فارسی راه یافت. واژۀ مطبوعات نیز از عثمانی وارد زبان فارسی شد و در ۱۲۸۰ق «ادارۀ مطبوعات دولتی» شکل گرفت. یک شماره روزنامه را «نسخه» می نامیدند، ولی «طغرا» نیز رایج بود. نسخه را به جای شماره نیز به کار می بردند. در دورۀ قاجار با حمایت عباس میرزا (۱۲۰۳ـ۱۲۴۹ق) دستگاه چاپ به تبریز وارد شد و نخستین چاپخانه در دورۀ صفویه دایر شد. روزنامۀ ملا جلال/تاریخ عباسی، از ملا جلال منجم ( ـ۱۰۲۹ق) در تاریخ دورۀ شاه عباس صفوی اول (۹۹۶ـ۱۰۳۸ق) و روزنامۀ میرزا محمد کلانتر فارس در شرح وقایع قسمت های جنوبی ایران در ۱۱۴۲ تا ۱۱۹۹ براساس یادداشت های روزانۀ مؤلفانشان پدید آمده اند. در یک تقسیم بندی کلی می توان مطبوعات ایران را به سه دوره تقسیم کرد: الف) از آغاز پیدایش تا انقلاب مشروطه؛ ب) از انقلاب مشروطه تا پایان سلطنت پهلوی؛ ج) مطبوعات بعد از پیروزی انقلاب اسلامی. براثر نفوذ انگلیسی ها در هند، چاپخانه و روزنامه نویسی در هند رشد زیادی کرد و اولین روزنامه های فارسی به معنی جدید آن در هند منتشر شد، مثل مرآةالاخبار، جام جهان نما، اخبار سیرام پور و آینه سکندر. در سومین سال پادشاهی محمدشاه قاجار دورۀ مطبوعات دولتی (۱۲۱۶ـ۱۲۸۵ش) آغاز شد. نخستین روزنامۀ فارسی ایران نام مشخصی ندارد و به انگیزۀ نخستین بودنش گاهی به نام «اولین روزنامۀ ایران» و زمانی با نام کاغذ اخبار از آن یاد شده است؛ حتی به دلیل دست اندرکاربودن میرزا صالح شیرازی در انتشار آن به آن «روزنامۀ میرزا صالح شیرازی» نیز می گویند. تنها یک نسخه از نخستین شمارۀ آن در ایران و دو شماره هم در کتابخانۀ بریتانیا به دست آمده است. در اوایل پادشاهی ناصرالدین شاه، سیزده سال پس از انتشار اخبار، دومین روزنامۀ ایران به نام زاهریر دباهرا، به معنای پرتو روشنایی، ارگان هیئت مذهبی امریکایی بوستون به زبان آسوری (سریانی شرقی جدید) در ارومیه (اولین و قدیم ترین نشریۀ منظم شهرستان) منتشر شد (ذیحجۀ ۱۲۶۵ق، آذر ۱۲۲۸ش). انتشار اولین روزنامۀ منظم فارسی وقایع اتفاقیه ۱۰ سال ادامه یافت. شمارۀ یکم آن در پنجم ربیع الثانی ۱۲۶۷ق (۱۸ بهمن ۱۲۲۹ش) با نام روزنامۀ اخبار دارالخلافۀ تهران به مدیریت ابوالحسن خان غفاری کاشانی (صنیع الملک) نقاش باشی دربار منتشر شد. سپس نام آن به روزنامۀ دولت علیۀ ایران تغییر کرد. از همین دوره واژۀ روزنامه مفهوم جدید خود برابر با newspaper را یافت. روزنامۀ دولت علیۀ ایران ترتیب شماره گذاری روزنامۀ وقایع اتفاقیه را حفظ کرد و به همین دلیل اولین شمارۀ آن رقم ۴۷۲ را دارد که نسخه هایی از آن در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، مجلس و آستان قدس رضوی و دانشگاه پرینستون نگهداری می شود. در ۱۲۸۰ق رئیس ادارۀ مطبوعات دولتی میرزا ابوالحسن خان غفاری، ملقب به صنیع الملک، اولین روزنامۀ علمی به نام روزنامۀ علمیّۀ دولت علیّۀ ایران را منتشر کرد که به دانش های گوناگون می پرداخت. در ربیع الاول ۱۲۸۳ق ناصرالدین شاه فرمان داد تا چهار نشریۀ ماهانه منتشر شود: نشریۀ دولتی مصور، نشریۀ دولتی بدون تصویر، روزنامۀ ملی (نخستین شمارۀ آن روزنامۀ ملت سَنیّۀ ایران نام داشت که در ۱۵ محرم ۱۲۸۳ق/۱۰ خرداد ۱۲۴۵ش منتشر شد) و روزنامۀ علمی (محرم ۱۲۸۳ق). اما نشریۀ دولتی بدون تصویر هرگز چاپ نشد. با گسترش کار چاپ کتاب و روزنامه و افزایش ارتباط با خارج، دستگاه ممیزی پدید آمد. روزنامه ها در تنظیم مطالب به اخبار داخلی و خبرهای خارجی زیر عنوان اخبار دول خارجه یا اخبار خارجه توجه می کردند؛ گاهی مطالب غیر خبری مثل نرخ کالاها یا اخبار مربوط به ادبیات و فرهنگ و علم نیز در آن ها آورده می شد. ازجملۀ نوآوری ها در آن مقطع اختصاص قسمتی از روزنامه به پاورقی و ستونی ویژۀ درگذشتگان بود. از ۱۲۸۷ق/۱۲۴۹ش (۲۶ سال آخر سلطنت ناصرالدین شاه) به دلیل شرایط اجتماعی حاکم و ارتباط با دول خارجی وضعیت روزنامه نگاری نیز دستخوش تغییر شد. از روزنامه هایی که در دوره های ناصری و مظفری در خارج از ایران منتشر و زمینه ساز انقلاب مشروطیت شدند می توان به روزنامه های اختر (۱۲۹۲ق) به مدیریت آقا محمدطاهر قراچه داغی تبریزی در استانبول، قانون (۱۳۰۷ق) به اهتمام ملکم خان ناظم الدوله در لندن، کلکته (هند) و حکمت (۱۳۱۰ق) چاپ قاهره و عروةالوثقی به زبان عبری اشاره کرد که ازجمله روزنامه های اصلاح طلب و پیشتاز به حساب می آمدند. از ۱۲۸۷ق، محمدحسن خان (صنیع الدوله، اعتمادالسلطنۀ بعدی) بر تمام کارهای چاپ و نشر کتاب و روزنامه در ایران نظارت می کند. پس از تأسیس دارالطباعه، که ریاست آن با اعتمادالسلطنه بود، سه روزنامۀ پایتخت روزنامۀ علمیۀ دولت علیۀ ایران، روزنامۀ دولت علیۀ ایران و روزنامۀ ملتی تعطیل شد و به جای آن ها روزنامۀ ایران (هفته ای سه شماره) منتشر شد و تا اوایل مشروطیت ادامه یافت. پس از دارالطباعه، وزارتخانۀ انطباعات تشکیل شد که حوزۀ کار آن گسترده تر و شدت ممیزی آن بیشتر بود. چون کار چاپ کتاب و روزنامه را دولت شروع کرده بود، از همان ابتدا ممیزی و خودممیزی در ایران رواج گرفت. در ۱۳۰۲ق ادارۀ سانسور زیرنظر وزیر انطباعات برپا شد. از اواخر ۱۲۹۶ق، در ایران برای مدتی پنج روزنامه منتشر می شد، ازجمله ایران، روزنامۀ علمی، مریخ، فرهنگ و تبریز. تا ۱۲۹۹ق اطلاع (روزنامۀ نیمه رسمی، مکمل روزنامۀ رسمی ایران، هفتگی، ۱۲۹۸ـ۱۳۱۱ق) و دانش نیز چاپ شدند. با انتشار شرف در محرم ۱۳۰۰ق باز هم ایران دارای پنج روزنامه بود. ندیم باشی پس از به تخت نشستن مظفرالدین شاه وزیر انطباعات شد و روزنامۀ ناصری (۱۳۱۱ـ۱۳۱۹) را منتشر کرد، او روش ملایمی نسبت به روزنامه ها در پیش گرفت. انقلاب مشروطه حاصل دو جنبش استقلال طلبی و استقرار حکومت پارلمانی (ضد استبدادی) بود که پیوند میان شان برعهدۀ مطبوعات بود و با اعلام حکومت مشروطه و تصویب قانون اساسی (۱۳۲۴ق) هرجا که دستگاه چاپی وجود داشت روزنامه ای منتشر شد. نخستین روزنامۀ دورۀ مشروطه، روزنامۀ مجلس (۸ شوال ۱۳۲۴ق/۱۲۸۵ش) به صاحب امتیازی میرزا محسن مجتهد (داماد سید عبدالله بهبهانی) و مدیریت میرزا سید محمدصادق طباطبایی و سردبیری ادیب الممالک فراهانی بود که علاوه بر درج اخبار مجلس، اشعار مدیر روزنامه و ادیب الممالک نیز در آن چاپ می شد. در دورۀ یکم مشروطه روزنامه های بسیاری چاپ شد، ازجمله صبح صادق (۲۳ صفر ۱۳۲۵ق)، حبل المتین (۱۵ ربیع الاول ۱۳۲۵ق) به مدیریت سید حسن کاشانی و نویسندگی شیخ یحیی کاشانی، صور اسرافیل (هفتگی، ۱۷ ربیع الاول ۱۳۲۵ق) به مدیریت میرزا قاسم خان تبریزی (صور اسرافیل) و میرزا جهانگیر شیرازی و نویسندگی میرزا علی اکبرخان دهخدا (۱۲۹۷ق ـ۱۳۳۴ش). روزنامۀ هفتگی مساوات (۵ رمضان ۱۳۲۵ق) به مدیریت سید محمدرضا شیرازی معروف به مساوات، روح القدس (۲۵ جمادی الثانی ۱۳۲۵ـ۱۳۲۶ق) به مدیریت سلطان العلمای خراسانی، ترقی (۱۷ صفحه ۱۳۲۵) به مدیریت میرزا محمدعلی خان تهرانی معروف به استانبولی، تمدن (۱۷ ذی حجه ۱۳۲۴ق) به صاحب امتیازی و نگارندگی میرزا رضاخان مدبرالممالک هرندی، و نخستین روزنامۀ وابسته به ارتش به نام روزنامۀ نظامی علمیه و ادبیه (ذیقعده ۱۲۹۳/۱۲۵۵ش) به مدیریت میرزا حسین خان مشیرالدوله و میرزا عباس خان مهندس حضور منتشر شد. جریدۀ تجارت اولین روزنامۀ اقتصادی ایران است که در رجب ۱۲۹۷ق دو شماره از آن زیرنظر نایب السلطنه کامران میرزا در تهران منتشر شد. دانش، ارگان علمی مدرسۀ دارالفنون، نیز در ۲۳ رجب ۱۲۹۹ق/۲۱ خرداد ۱۲۶۱ به مدیریت محمدکاظم، معلم طبیعی دارالفنون منتشر شد. روزنامه های غیر فارسی در ایران عبارت از روزنامۀ آسوری زبان زاهریر دباهرا ونشتاراک، آرستغ آره ولیان به معنی ستارۀ خاور و روزنامۀ هفتگی شاویغ (به معنی راه روشن) به زبان ارمنی بوده است. روزنامۀ لاپاتری (وطن) و اکودوپرس (صدای ایران) به زبان فرانسوی نیز در ایران چاپ شده اند. از روزنامه های معروف دورۀ مشروطه کشکول (۱۵ صفر ۱۳۲۵ق تهران) به مدیریت مجدالاسلام کرمانی، انجمن (تبریز، ۱۳۲۴ق با نام های روزنامۀ ملی، جریدۀ ملی و سپس انجمن)، آذربایجان (تبریز، محرم ۱۳۲۵ق) به مدیریت حاج میرزاآقا بلوری از بازرگانان و مشروطه خواهان تبریز و نسیم شمال (رشت، ۲ شعبان ۱۳۲۵ق) به مدیریت و نویسندگی سید اشرف الدین گیلانی، عروةالوثقی (تهران، هفتگی، ۱۳۲۵ق)، حشرات الارض (تبریز، هفتگی، ۱۳۲۶ق) به مدیریت حاج میرزاآقا بلوری و نویسندگی «میرزاآقا ملقب به نالۀ ملت» را می توان نام برد. با به توپ بستن مجلس و کودتای محمدعلی شاه، دوره ای از روزنامه نگاری پایان گرفت و استبداد صغیر (۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۶ـ۱۳۲۷ق) آغاز شد. در این دوره روزنامه های چاپ تهران توقیف شد و جمعی از روزنامه نگاران و آزادی خواهان به بند کشیده شدند و ظرف چند روز ملک المتکلمین، قاضی ارداقی، جهانگیرخان صوراسرافیل، سلطان العلما خراسانی و سیدجمال الدین اصفهانی به قتل رسیدند؛ تنها روزنامۀ دولتی ایران منتشر می شد و اقیانوس و ندای وطن گاهی منتشر می شدند. ایرانیان مهاجر در استانبول نیز روزنامۀ سروش و شمس (۱۳۲۶ق) و مجاهدان گیلان نیز پس از فتح قزوین روزنامۀ یادگار انقلاب (۱۳۲۷ق) را منتشر کردند. پس از فرار محمدعلی شاه و بازگشت روزنامه نگاران، روزنامه نگاری رونقی دوباره گرفت و احزابی تشکیل شدند که نشریه هایی حزبی منتشر می کردند. پس از تاج گذاری احمدشاه و شروع جنگ جهانی اول و جنبش های ملی مثل قیام میرزا کوچک خان در گیلان و شیخ محمد خیابانی در آذربایجان، روزنامه های جدیدی پا به عرصه نهادند، ازجمله ایران نو (۷ رجب ۱۳۲۷ـ۱۳۲۹ق)، ارگان حزب دموکرات، که نخستین روزنامه به قطع بزرگ و به سردبیری محمدامین رسول زاده بود، شرق (تهران، ۱۴ رمضان ۱۳۲۷ق)، به صاحب امتیازی و نویسندگی سیدضیاءالدین طباطبایی که بعد از توقیف شرق روزنامۀ برق (۱۳۲۸ق) و سپس رعد را منتشر کرد که تا کودتای ۱۲۹۹ش چاپ می شد، پلیس ایران (تهران، ۱۳۲۷ق)، استقلال ایران (۲۳ جمادی الاول ۱۳۲۸ـ شعبان ۱۳۲۹ق)، شفق (تبریز ۲۷ رمضان ۱۳۲۸ق)، نوبهار (شمارۀ سوم، ۱۶ شوال ۱۳۲۸ق) به مدیریت ملک الشعرای بهار که ناشر افکار دموکرات های خراسان بود و بعد از توقیف در تهران منتشر شد. در فاصلۀ ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۹ق همانند دورۀ اول مشروطیت نثر روزنامه ها رفته رفته به سادگی نزدیک شد و برای نخستین بار در جراید مباحثی دربارۀ شعر و ادبیات و نقد درگرفت. یکی از مهم ترین دستاوردهای این دوره انتشار مجله هاست. واژۀ عربی مجله (برگرفته از آرامی و عربی و سریانی) از قدیم در فرهنگ های عربی به معنی صحیفۀ حکمت یا نوشتۀ دانش و خبر آمده است و نخستین بار ابراهیم یازجی، ادیب و لغت شناس لبنانی آن را در برابر magazin یا Review به معنی مجموعه ای که هرازگاه منتشر می شود و شامل مقالاتی که در موضوعی واحد یا گوناگون است به کار برد، سپس در ترکی عثمانی و بعد در فارسی رایج شد. در دورۀ مظفری برخی رساله ها و مجموعه های ماهانه، مانند مجموعۀ فلاحت مظفری، به نام مجله منتشر می شد. پژوهندگان سرآغاز انتشار مجلات فارسی را ازجمله بهار (۱۰ ربیع الثانی ۱۳۲۸ق) به صاحب امتیازی و نویسندگی میرزا یوسف خان آشتیانی ملقب به اعتصام الملک، پدر پروین اعتصامی، می دانند. پس از بهار، در دورۀ ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۹ق مجلات دیگری هم در ایران و هم در خارج منتشر می شد، ازجمله آفتاب (اصفهان ۲۰ ربیع الاول ۱۳۲۹ق)، عهد ترقی (یکم شعبان ۱۳۳۳ق)، پروین (۱۳۳۳ق)، کاوه (۱۸ ربیع الاول ۱۳۳۴ق) به مدیریت سید حسن تقی زاده با شعار «قبول بلاشرط و قید تمدن اروپا» و «اهتمام در حفظ زبان و ادبیات فارسی»، دانشکده (تهران، رجب ۱۳۳۶ق) به مدیریت ملک الشعرای بهار با شعار «لزوم تجدیدنظر در طرز و رویه ادبیات ایران»، پارس (استانبول، ماهی دوبار، شعبان ۱۳۳۹ق/اردیبهشت ۱۳۳۰ق)، بیطاری (تهران، ۱۶ ربیع الثانی ۱۳۳۴ق)، ارمغان (تهران، بهمن ۱۲۹۸ش)، ایرانشهر (برلین، اسفند ۱۳۰۵ش) به مدیریت حسن کاظم زادۀ اردبیلی، و ادب (تبریز، آبان ۱۲۹۸ـ۱۳۰۰ش). نشریات ایران از مشروطیت تا کودتای ۱۲۹۹ش از دو بُعد اهمیت دارند: اول به دلیل وقایع سیاسی و اجتماعی که روی داد، کمتر کسی تمایلی به نوشتن کتاب داشت و به همین دلیل رویدادهای این دوره در روزنامه ها و مجلات منعکس می شد و دوم بسیاری از نوشته های فضلا و علما و شاعران در نشریات چاپ می شد. با کودتای رضاخان جامعۀ ایران و به تبع آن مطبوعات وارد مرحلۀ جدیدی شدند. دورۀ چهارسالۀ کودتای رضاخان، که از سردار سپهی به پادشاهی رسیده و سلطنت پهلوی را پایه گذاری می کرد، بحث انگیزترین دورۀ روزنامه نگاری ایران است. در این دوره روزنامه ها به دو دستۀ طرفدار و مخالف رضاخان تقسیم شدند؛ ازجمله روزنامه های هواخواه جمهوری رضاشاهی عبارت بودند از کوشش (۱۳۰۱ش)، نامیه (۱۳۰۰ش)، گلشن (۱۲۹۶ش)، میهن (۱۲۹۸ش)، ستارۀ ایران (۱۳۰۳ش) و شفق سرخ (تهران، اسفند ۱۳۰۰). روزنامه هایی مانند قانون (۱۳۰۰ش) نسیم صبا (۱۳۰۲ش)، طوفان (۱۳۰۰ش) به مدیریت فرخی یزدی و پیکار (۱۳۰۱ش) و مهم ترینشان قرن بیستم (۱۳۰۰ق) به مدیریت میرزادۀ عشقی مطالب تندی علیه جمهوری پیشنهادی رضاخان می نوشتند. در آغاز سلطنت رضاخان روزنامه های آیندۀ ایران (تهران ۱۳۰۹ش) و اطلاعات (۱۹ تیرماه ۱۳۰۵ش) به مدیریت عباس مسعودی متولد شدند. اما تا ۱۳۱۰ش تعداد کمی روزنامه مثل اطلاعات، روزنامه ای نیمه رسمی و نیمه دولتی، منتشر می شد. در تمام دورۀ حکومت رضاشاه شهربانی بر مطبوعات نظارت می کرد؛ ازجمله مجله های این دوره می توان به چند مجله که جنبۀ ادبی داشتند اشاره کرد: تعلیم و تربیت (۱۳۰۴ش)، آینده (۱۳۰۴ش) به مدیرمسئولی محمود افشار و بعد پسرش ایرج افشار ویژۀ فرهنگ و پژوهش های ایرانی، تقدم (۱۳۰۶ش) زیرنظر احمد و عبدالرحمان فرامرزی، طوفان (۱۳۰۶ش) به مدیریت فرخی یزدی، پیکار (لایپزیگ ۱۳۰۹ش) به مدیریت مرتضی علوی (برادر بزرگ علوی)، شرق (تهران ۱۳۰۳ش) به صاحب امتیازی محمد رمضانی و مدیریت سعید نفیسی، مهر (۱۳۱۲ش)، دنیا (بهمن ۱۳۱۲ش) به مدیریت و نویسندگی تقی ارانی، موسیقی (۱۳۱۸ش) به مدیریت سرگرد مین باشیان، و توفیق (۱۳۰۱ش). با اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ش و تبعید رضاشاه و روی کارآمدن پسرش، محمدرضا شاه، دورۀ تازه ای آغاز شد که تا ۱۳۳۲ش ادامه یافت. در این دوره بار دیگر احزاب سیاسی سر برآوردند و مطبوعات جانی تازه یافتند و محل پیکار دسته های مختلف سیاسی شدند؛ ازجمله مطرح ترین و مرتب ترین روزنامه های این دوره می توان از اطلاعات، ایران، ایران ما، مردم (۱۳۲۳ش)، سفرنامۀ مردم، ستاره، کوشش، و مهر نام برد. از ۱۳۲۱ش روزنامۀ کیهان (۱۳۲۱ش) بنیاد نهاده شد. دورۀ نخست وزیری محمد مصدق عصر طلایی آزادی مطبوعات بود. در این سال ها ۳۷۷ روزنامۀ موافق و مخالف دولت منتشر شد. برخی از مهم ترین مجلات اخگر (۱۳۲۴ش)، پیام نوین (۱۳۳۷ـ۱۳۵۷ش)، سخن (۱۳۲۲ـ۱۳۵۷ش)، یادگار (۱۳۲۳ـ۱۳۲۸ش)، جهان نو (۱۳۲۵ـ۱۳۵۲ش)، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، یغما (۱۳۲۷ـ۱۳۵۷ش) و چلنگر (۱۳۲۹ـ۱۳۳۱ش) بودند. پس از سقوط محمد مصدق (۱۳۳۲ش) تا ۱۳۵۷ دورۀ سرکوب و سانسور احزاب و روزنامه ها و مجلات بود. گرچه در فاصلۀ ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ش محمدرضا پهلوی تحت فشار دولت های بزرگ فضای جامعه را تاحدّی باز کرد، اما تغییری در حکومت استبدادی و سانسور پیش نیامد و از ۱۳۵۰ش جنگ مسلحانۀ چریکی شروع شد. اما در این دوره به دلیل بالارفتن قیمت نفت و اصلاحاتِ ناگزیر شاه سطح سواد بالاتر رفته بود و نیاز به جراید و نشریات جدید و تا اندازه ای تخصصی بیش از پیش احساس می شد؛ درنتیجۀ این ضرورت، برای اقشار مردم روزنامه ها و مجلات مختلفی منتشر می شد که بیشتر جنبۀ سرگرمی داشت. در دهۀ ۴۰ اولین بار در دانشگاه تهران و بعد در دانشکدۀ حقوق و سپس دانشکدۀ ادبیات علوم انسانی دورۀ روزنامه نگاری گذاشته شد. مصباح زاده پایه گذار اولین مؤسسۀ عالی ارتباطات در دانشکدۀ علوم اجتماعی علامۀ طباطبایی بود. از روزنامه های این دوره به جز اطلاعات و کیهان، آیندگان (۱۳۴۶) نیز به مدیریت فریده کامکار شاهرودی و دکتر حسین اهری و سردبیری غلامحسین صالحیار و مسعود بهنود منتشر می شد. نشریات گه گاهی به ویژه مجلات ادبی یا نیمه ادبی نیز چاپ می شد، ازجمله وحید (۱۳۴۲ـ۱۳۵۸ش)، راهنمای کتاب (۱۳۳۷ـ۱۳۵۷ش)، نگین (۱۳۴۴ـ۱۳۵۸ش)، فردوسی (۱۳۲۸ـ۱۳۵۳ش)، رودکی (۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش)، هنر و مردم (۱۳۴۱ـ۱۳۵۸ش)، آرش (۱۳۴۰ـ۱۳۴۷ش)، دفترهای زمانه (۱۳۴۶ـ۱۳۵۷ش)، خوشه (۱۳۳۴ـ۱۳۴۸ش). پس از انقلاب اسلامی نیز نشریات جدیدی پا به عرصه نهادند که عمر تعدادی از آن ها طولانی و عمر تعدادی نیز بسیار کوتاه بود. ازجمله روزنامه های پرتیراژ، که بعد از انقلاب پایه ریزی شدند، می توان به جمهوری اسلامی (از ۱۳۵۸ش)، رسالت (از ۱۳۶۴ش)، سلام (از ۱۳۶۹ـ۱۳۸۴)، کار و کارگر (از ۱۳۶۳)، همشهری (از ۱۳۷۱ش)، جهان اسلام (از ۱۳۷۰)، خراسان (مشهد، از ۱۳۶۸ش) و ایران (از ۱۳۷۳ش) اشاره کرد. در طول سال های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴، که معروف به دورۀ اصلاحات است، روزنامه های بسیاری متولد شدند. انتشار مجله های مختلف علمی، ادبی، فرهنگی و تخصصی نیز گسترش و رواج بسیار یافت.