روابط خارجی

مناسبات یک کشور با کشورهای دیگر. ارتباطات کشورها با یکدیگر معمولاً از طریق نهادهای دیپلماتیک برقرار می شود. وزارت امور خارجۀ هر کشور مسئولیت ادارۀ روابط خارجی را برعهده دارد. روابط خارجی ممکن است در سطوح مختلف سیاسی قرار داشته باشد. بالاترین سطح روابط دیپلماتیک، سفارت خوانده می شود و سفیر هر کشور عالی ترین مقام دیپلماتیک نزد کشور پذیرنده است. شخص سفیر نمایندۀ رئیس کشور فرستنده، در کشور پذیرنده شمرده می شود. در صورت غیبت سفیر، به هر دلیل، ازجمله تنزل درجۀ روابط، عضو ارشد سفارت، بعد از سفیر با عنوان کاردار ریاست هیئت دیپلماتیک کشور خود را عهده دار می شود. کاردار ممکن است دایم یا موقت باشد. شمار اعضای هر سفارتخانه بسته به اهمیت روابط و محدودیت یا گستردگی آن متغیر است. در مواقع غیر عادی، مثلاً حالت جنگ، یا قطع رابطۀ سیاسی، معمولاً کشوری بی طرف حافظ منافع طرفین می شود. حتی در هنگام قطع روابط، کشورها دفتری به نام دفتر حفاظت منافع، با عضویت معدودی از کارکنان رسمی خود و در محل سفارت کشور حافظ منافع نگه می دارند. در هر سفارتخانه بخش های سیاسی، فرهنگی، تجاری، نظامی و کنسولی نیز وجود دارد و افرادی با گذرنامۀ سیاسی با عناوین رایزن، دبیر و وابسته به امور مربوط به حوزۀ خود رسیدگی می کنند. امور مربوط به صدور گذرنامه، روادید (ویزا) و احوال شخصیه در سفارت خانه به بخش امور کنسولی محول می شود و در شهرهایی غیر از پایتخت، بسته به میزان گستردگی فعالیت ها، سرکنسولگری، کنسولگری و یا کنسول یاری می تواند تأسیس شود. سفارتخانه ها و نمایندگی های کنسولی و اعضای سیاسی آن ها، که دارای گذرنامۀ دیپلماتیک باشند، از مصونیت برخوردارند و دولت پذیرنده حق بازداشت و تعرض به آن ها و محل کار یا زندگی آنان را ندارد. چنانچه دیپلماتی مرتکب عملی غیر قابل قبول از نظر دولت مقیم فیه شود، آن دولت می تواند او را «عنصر نامطلوب» اعلام و از کشور خود اخراج کند. تا قرن ۱۵م ارتباطات خارجی از طریق اعزام فرستاده ای که معمولاً از صاحب منصبان عالی مقام کشور خود بود، به دربارها و کشورهای بیگانه، صورت می پذیرفت و نهادی ویژه برای این کار وجود نداشت. از میانه های قرن ۱۶م تأسیس نمایندگی های سیاسی دائم در اروپا رواج گرفت. یکی از نخستین سفارت های دائمی، نمایندگی جمهوری ونیز در لندن بود (۱۴۹۶م). در ۱۸۱۵ سیستم درجه بندی و عناوین فرستادگان سیاسی نخستین بار در کنگرۀ وین ایجاد شد.
روابط خارجی ایران. روابط خارجی ایران، در قدیم، مانند بقیۀ کشورها با اعزام فرستادگان به خارج برقرار می شد. عناوین این فرستادگان در زمان های مختلف متفاوت بود: فرستاده، رسول، ایلچی، ایلچی کبیر، سفیرکبیر و سرانجام سفیر، علی الاطلاق، ازجملۀ این عناوین اند. از زمان اوزون حسن آق قویونلو روابط ایران با کشورهای اروپایی وارد مرحلۀ تازه ای شد و در دوران صفوی گسترش بسیار یافت. عهد قاجاریه شاهد مبادلات متعدد سفیران بین ایران و کشورهای مختلف بود. از اوایل قرن ۱۳ق، ۱۹م انتصاب سفرای دایمی و مقیم در دربار ایران مرسوم شد و در ۱۲۲۳ق (۱۸۰۹م) فتحعلی شاه قاجار میرزا رضا قلی خان نوایی را مأمور مراجعات نمایندگان خارجی کرد و بدین ترتیب هستۀ وزارت خارجۀ ایران پاگرفت. در ۱۲۳۶ق (۱۸۲۱م) دستور تأسیس وزارت امور خارجه صادر و میرزا عبدالوهاب خان نشاط، شاعر معروف، به سمت اولین وزیر خارجۀ ایران تعیین شد. در دوران امیرکبیر وزارت امور خارجه تشکیلات نسبتاً منظمی پیدا کرد و در سال ۱۲۶۷ق (۱۸۵۱م) نخستین سفارتخانه های دایمی ایران در استانبول، سن پترزبورگ و لندن تأسیس شد. در ۱۲۷۴ق (۱۸۵۸م) وزارت امور خارجه را دستگاهی مستقل از دربار و صدارت عظما اعلام کرد. در ۱۲۹۸ق (۱۸۸۱م) اولین نظامنامۀ وزارت خارجه به توشیح ناصرالدین شاه رسید و ادارات متعدد برای رسیدگی به امور مختلف سیاسی و کنسولی و اداری به وجود آمد. شورای روابط خارجی در ۱۳۸۵ برای تقویت دستگاه دیپلماسی کشور، به ریاست کمال خرازی، وزیر سابق امور خارجه و عضویت چند شخصیت سیاسی و علمی دیگر تشکیل شد. وظیفۀ این شورا مطالعه در روابط ایران با کشورهای خارجی و ارائۀ توصیه و پیشنهاد برای اتخاذ بهترین روش ها در سیاست خارجی کشور است، امّا وظیفۀ اجرایی ندارد.