رقص در ایران

یکی از مهم ترین آیین ها و مناسک قدیمی ایرانیان، که پیشینۀ آن به هزاران سال می رسد، رقص یا حرکات موزون است. رقص همراه با موسیقی عامل سرگرمی، نشاط و روحیه بخش است که به زندگی سخت و پر مشقت مردم شادی و سرور می بخشد. تعبیر دیگر این است که رقص هنر است و همراه با شعر و موسیقی حالات روحی و عواطف و احساسات انسان را بیان می کند. رقص با حرکات صورت، دست ها و بدن معنایی خاص را به بیننده القا می کند. در میان ایلات و عشایر ایرانی، رقص موجب برانگیختن حس تعاون و دوستی و پرورش احساس رقابت سازنده میان افراد ایل و سبب رفع خستگی و آمادگی جسمانی و روانی آن ها برای انجام کارهای سخت و دشوار می شود. در میان ایلات و عشایر، با توجه به خصلت های مشترک، رقص از جنبه های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته که شماری از آن ها به شرح زیر است: ۱ـ نماد و مفهوم که در حرکات دست ها و پاها و کلیۀ اندام ها وجود دارد؛ ۲ـ ریشۀ تاریخی ایل و عشیره و آمیختن با عناصر تازه تر؛ ۳ـ تعاون و همراهی و هماهنگی ایلی؛ ۴ـ عرفان و ریاضت؛ ۵ـ اسطوره و به نمایش گذاشتن داستان های حماسی؛ ۶ـ حرکات رزمی، ورزشی، ریتمیک و موسیقایی، ۷ـ عبادت و طلب حاجت؛ ۸ـ مناسک و آیین های خاص؛ و ۹ـ بازی و سرگرمی. سماع درویشان، چوب بازی و سه پا در ایلات و عشایر بختیاری و قشقایی، طلب باران در عشایر جنوب خراسان، شالی کاری در مازندران، قاسم آبادی در گیلان، خوشه چینی در فارس، گندم کاران در خراسان و بندری در شهرهای جنوبی و جنوب شرقی کشور نمونه هایی از رقص هایی اند که از جنبه های فوق قابل بررسی و پژوهش اند. رقص در ایل بختیاری نشانۀ همبستگی، اتحاد، عاطفه، قدرت، زورورزی و اعتقاد است. «سه پا»، «هی دته»، و «جیران» از رقص های رایج و پرتحرک این ایل است، که زنان و مردان، در کنار هم ـ به معنای احترام متقابل ـ با نوای توشمالان می رقصند؛ توشمالان زنان و مردانی عاشق پیشه و شاعرمسلک اند که زندگی شان صرف ساختن ابیات، لطیفه و مثل است، و در مراسم شادی و سوگ ایل را همراهی می کنند و حافظ ادبیات عامیانه این خطه اند. در چوب بازی فقط مردان شرکت می کنند و رقص و حرکات آن ها نشانۀ دلیری و حفاظت از قلمرو ایل است. (مشابه پاره ای از این رقص ها در نواحی لرستان، خراسان و ایلات کرمانج نیز وجود دارد.) ایل بویراحمدی نیز، همچون اغلب ایل ها و کوچ نشین ها، برای موسیقی و رقص اهمیت ویژه ای قائل است. ایجاد همدلی، اتحاد، حفظ سنت ها و مناسک و آیین ها و تمایز هویت فرهنگی از مهم ترین دلایل ماندگاری موسیقی، ترانه ها و رقص های این ایل است. سختی زندگی معیشتی، تهاجم های گسترده به قصد یک جا نشین کردن (تخت قاپو) و کنترل ایل سبب شده که موسیقی و رقص های بویراحمدی حماسی و ریتمیک و همراه با ترانه هایی در وصف شجاعت و دلاوری و جنگ برای حفظ شرافت و هویت ایلیاتی باشد. بر این اساس زنان عمدتاً در رقص هایی به هنگام شادی مثل «صد دستمال»، «نرمه نرمه»، «یلعبه»، و «ترکی شاه فرنگی» و مردان در رقص های حماسی و جنگاوری همچون «رقص چوبی»، «دوپا» و «سه پا» شرکت می کنند. بویراحمدی ها برای بخشی از شعرهای خاص خود آهنگ های ویژه ای به نام «قس» دارند، که «قس برنو» و «قس یار یار» از معروف ترین آن هاست. ایل قشقایی از بزرگ ترین و متشکل ترین طوایف تشکیل شده و رقص در میان آن ها نماد همبستگی، اتحاد و دوستی است. زنان در همۀ رقص ها (به جز «چوب بازی» یا «رقص در مرو») دوشادوش مردان، با لباس هایی با رنگ های متنوع و شاد و دستمال های رنگارنگ و با آهنگ کرنا و دهل، که هر لحظه اوج می گیرد، پیرامون یک دایرۀ بزرگ، می رقصند. موسیقی و رقص در منطقۀ شرق ایران و ایلات و عشایر استان های شرقی (شامل خراسان و سیستان و بلوچستان) دارای مفاهیم عرفانی است، و عمدتاً با چکامه و چهاربیتی های پر سوز عرفانی و با دوتار همراهی می شود، و بیانگر مفاهیمی نظیر نیاز، طلب، آرزو، عشق، حرمان، جدایی، عبادت و پرستش است. این رقص ها گاهی شبیه سماع دراویش است و در آهنگ ها به مرغ حق، نوایی، ناز لیلی و پرواز سیمرغ اشاره می شود. در خراسان رقص را بازی و رقصنده را بازیگر می دانند، و حرکات وی را نوعی عبادت می دانند. برای همین بازیگر قبل از بازی وضو می گیرد و نماز می خواند. در جنوب، بندر عباس و جزایر خلیج فارس، و جنوب شرقی، برخی از نواحی خوزستان، رقص شاد و نشاط انگیز بندری ـ که با سازهایی مثل جفتی، نی انبان، طبل و دمام همراه است ـ در جشن ها و پایکوبی ها اجرا می شود، و گوشه ای از فرهنگ عامیانه مردم این نواحی را به نمایش می گذارد.