رضاشاه پهلوی

رضاشاه پهلوی (آلاشت ۱۲۵۷ـ ژوهانسبورگ ۱۳۲۳ش)
بنیانگذار و نخستین پادشاه (حک: ۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ش) سلسلۀ پهلوی، فرزند عباسعلی خان سوادکوهی (داداش بیگ ). در ۱۵سالگی وارد بریگاد قزاق شد و در جنگ علیه مشروطه خواهان تبریز (۱۳۲۶ق) و کمیتۀ دفاع ملی (۱۳۳۳ـ۱۳۳۴ق) که در اعتراض به مداخلات روسیه و انگلیس و نقض بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول تشکیل شده بود، شرکت داشت. در ۱۲۹۴ش با دختر تیمورخان آیرملو ازدواج کرد. در ۱۲۹۶ش به درجۀ سرهنگی و فرماندهی قزاق خانه همدان رسید و در جنگ علیه نهضت جنگل گیلان شرکت نمود. در ۱۲۹۹ش از طرف سردار همایون قاسم خان والی که بعد از اخراج افسران روسی، به ریاست قزاق خانه رسیده بود، فرمانده آتریاد تهران شد و با بعضی افسران نظیر ژنرال آیرونساید مربوط گردید و با هماهنگی های سفارت انگلیس و با همکاری سید ضیاء الدین طباطبایی در ۳ اسفند ۱۲۹۹ش کودتایی به راه انداخت و تهران را تصرف کرد. و از سوی احمدشاه به فرماندهی کل قشون رسید و لقب «سردار سپه » گرفت. او در شش کابینه ، وزارت جنگ و فرماندهی کل قوا را برعهده داشت و سپس به نخست وزیری رسید (۱۳۰۲). یک چند درصدد ایجاد جمهوری در کشور برآمد اما به دلیل مخالفت های داخلی ، منصرف شد. در آذر ۱۳۰۴ مجلس مؤسسان ، سلطنت را از قاجاریه به رضاخان پهلوی منتقل و سال بعد وی رسماً تاج گذاری کرد. او پس از کودتا مراکز قدرت محلی را برانداخت ، و برپایه دیویزیون (لشکر) قزاق، قشونی متحدالشکل تأسیس کرد (۱۳۰۰)، احزاب سیاسی را برچید و منتقدان و مخالفانش را با تهدید و تطمیع ، خاموش کرد و یا از میان برداشت و با استقرار نظام پلیسی و اختناق سیاسی ، سلطنت خودکامه ای ایجاد کرد و همۀ مقامات و نهادهای دولتی را به مجریان فرامین خود تبدیل نمود و از همان طریق دست به اصلاحات و تغییرات آمرانه ای زد که از آن میان می توان به تصویب قانون نظام اجباری (۱۳۰۴)، تغییر لباس و کلاه (۱۳۰۸)، تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳)، کشف حجاب (۱۳۱۴)، توسعۀ راه های شوسه و ایجاد راه آهن سراسری (۱۳۱۷)، تأسیس رادیوی ایران (۱۳۱۹)، احداث کارخانجات و ایجاد انحصارات و اسکان اجباری ایلات و طوایف چادرنشین اشاره کرد. برخی از این اقدامات که آشکارا مغایر با سنن ملی و باورهای مذهبی بود (مانند تغییر لباس و کشف حجاب )، با مقاومت های مردمی روبرو گردید که به شدت سرکوب شد. حکومت رضاشاه بر دو نیروی نظامی ارتش و شهربانی استوار بود. حکومت واقعی در استان ها با فرماندهان ارتش بود و همۀ مقامات استان، عملاً تحت امر نظرات فرماندۀ قشون قرار داشتند. آن ها املاک حاصل خیز فراوانی را در سراسر کشور از صاحبان آن ها به زور گرفته و یا به بهایی اندک خریداری کرده و به رضاشاه انتقال می دادند. او در ۱۳۲۰ بزرگ ترین ملاک ایران بود و بالغ بر ۳میلیون هکتار زمین داشت. ادارۀ سیاسی (تأمینات) شهربانی حکم چشم و گوش شاه را داشت . طی سلطنت رضاشاه ، افراد زیادی شامل روشنفکران ، فعالان سیاسی ، روحانیان ، زمین داران و حتی دولتمردان قدرتمندی که به او در رسیدن به سلطنت کمک کرده بودند، به زندان افتادند و یا نابود شدند. در سیاست خارجی ، رضاشاه به بهبود روابط خود با همسایگان پرداخت . در ۱۳۱۳ به ترکیه سفر کرد و تحت تأثیر نوسازی های آتاتورک قرار گرفت . سه سال بعد پیمان امنیتی و نظامی سعدآباد را با افغانستان ، عراق و ترکیه امضا کرد (۱۳۱۶) و بر سر رود هیرمند مذاکراتی با افغانستان و با عراق بر سر اروندرود انجام داد که نتیجه ای در برنداشت . با استقرار دولت نازی در آلمان ، روابط سیاسی ـ تجاری ایران و آلمان به سرعت رو به گسترش نهاد و گروه زیادی از کارشناسان آلمانی روانه ایران شدند. با آغاز جنگ جهانی دوم ، دولت ایران اعلام بی طرفی کرد، و با آن که همۀ مستشاران آلمانی را از کشور اخراج کرد، دو کشور انگلستان و شوروی در ۳ شهریور ۱۳۲۰ از جنوب و شمال به ایران حمله کردند و دولت ایران ناگزیر تسلیم شد. متعاقب آن ، رضاشاه از سلطنت استعفا کرد و انگلیسی ها او را نخست به جزیرۀ موریس و سپس به بندر ژوهانسبورگ در افریقای جنوبی تبعید کردند و او در همان جا درگذشت. جنازه او را مومیایی کرده موقتاً در قاهره به امانت گذاردند و سپس طی تشریفاتی در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۲۹ به ایران آوردند و در حضرت عبدالعظیم حسنی (ع )، در مقبره ای مخصوص به خاک سپردند. رضاشاه مردی خودساخته ، با انضباط ارتشی ، بسیار خودرأی و مستبد، بدبین ، خسیس و مال پرست بود و طی دوران سلطنت ، ثروت نقدی و غیرنقدی هنگفتی اندوخت .