رستم و اسفندیار

این داستان باید روایت قهرمانی یک رویداد تاریخی باشد، با این حال نمی توان نظر قطعی ای دربارهٔ آن داد. هر دو قهرمان داستان، ریشه در اسطوره های ایران شرقی دارند؛ اسفندیار قهرمان دین زرتشت بود که در نبرد با دشمنان مزدیسنا کشته شد، با این حال رستم قهرمانی بسیار متاخرتر نسبت به اسفندیار است. اسطوره رستم ممکن است زاییده دوران اشکانیان و دلاوری های یک سردار ایرانی بوده که رفته رفته به شکل قهرمانی چون رستم درآمده. از آنجایی که در پایان این نبرد و لشکرکشی بهمن به سیستان، دوران حکومت پهلوانان خاندان سام در این منطقه به پایان می رسد، می توان اینگونه برداشت کرد که نبرد رستم و اسفندیار ( و اتفاقات پس از آن ) به نوعی با نبردهای پادشاهی سورن و شاهنشاهی ساسانی در سیستان، مرتبط است.
دو پهلوان مدعی تاج و تخت کیانی از یک خاندان در مقابل یکدیگر ایستاده اند، هر یک نکاتی بر زبان می رانند که قابل تأمل است. ویرانی ( رویین دژ ) که اسفندیار قهرمان آن بود بسیار مورد توجه جماعات کشورها گشته حتی تسخیر رویین دژ مرکز کشور ترکان چین به منزله ترویج آیین مزدیسنا مورد ستایش قرار گرفته است. فتح رویین دژ و تغییر قسمت بزرگی از عقاید مردمان بت پرست آن سرزمین به کیش زرتشت دستاورد اسفندیار است، اسفندیار بنوعی حکمران جدید ترکان چین نیز محسوب می شود. اقوام و قبایلی که او بر آنها تسلط یافت ممکن است در تاریخ بخشی از همان سکاها و اسکیت های تاریخی باشند.
فعلاً اثری تحت عنوان نبرد رستم و اسفندیار در سایر منابع و مآخذ انعکاس نیافته امّا پیکار دو مدعی تاج و تخت نمی تواند از دید منابع دیگر پنهان باشد حتماً عنوان جنگ بگونه ای دیگر مذکور افتاده است. همچنین دوئل رستم و اسفندیار، بعد از جنگ رویین دژ حادث گشت و ماجرای تقابل بدین مناسبت بود که اسفندیار جوان خواهان سلطنت پدر بود ولی گشتاسپ نیل به این هدف را تسخیر رویین دژ و آزاد کردن دخترانش به دست اسفندیار منوط کرد. این مهم انجام شد اسفندیار به پدر یادآور شد که خلف وعده نکند ولی گشتاسپ یک کار نیمه تمام دیگر داشت که واگذاری سلطنت را منوط به اتمام آن کار نیمه، یعنی انقیاد رستم شاه زابل قرار داد.