راه سازی در ایران

اولین دولت مقتدری که صنعت راه سازی را بنا نهاد دولت هخامنشی بود. بین ۴۰۰ تا ۵۰۰پ م، شوش، پایتخت ایران، به وسیلۀ شبکه ای از راه ها با همۀ نقاط ایران ارتباط داشت. در دورۀ هخامنشیان به خصوص در زمان داریوش کبیر، چاپارها از طریق راه های مال رو نامه ها را در سراسر کشور با سرعت از نقطه ای به نقطۀ دیگر انتقال می دادند. ساخت و نگهداری راه های شوسه در کشور وسیع و کوهستانی ایران، به سبب هزینه های بسیار، تا جنگ جهانی اول به همان وضعیت سابق بود و شامل همان راه های کاروان رو می شد، ولی از ۱۲۹۹ش دولت به احداث راه شوسه به معنای امروزی آن اقدام کرد که تاریخ شروع ساختمان راه های شوسه را از ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۴ می دانند. تا این زمان اعتبارات راه سازی و راه داری از طریق اخذ باج یا حق العبور در راه های شوسه تأمین می شد. در ۱۱ فروردین ۱۳۰۱، ادارۀ کل طرق و شوارع در وزارت فواید عامه تشکیل و مأمور ساخت و نگاه داری راه های کشور شد. در ۱۳۰۴ با پیشنهاد دولت وقت و تصویب دورۀ پنجم مجلس شورای ملی، دریافت حق العبور در راهدارخانه ها ممنوع و مقرر شد از وزن غیر خالص صادرات و واردات مملکتی مالیاتی به منزلۀ مالیات راه دریافت شود. راه های کشور به نواحی مختلف تقسیم شد و برای ادارۀ امور و تعمیر و نگهداری راه ها مسئولانی معین کردند. در این تقسیمات راه ها به دَه ناحیه تقسیم شد که هر یک را شماره گذاری کردند و تحت نظر یک نفر اداره می شد. در ۱۳۰۵ برنامۀ مدونی با عنوان «پروژۀ پیشنهادی ساختمان طرق در ایران» برای راه سازی تدوین شد. این پروژه اولین برنامۀ ساختمان راه های شوسه در ایران است. توجه به توسعۀ راه ها موجب شد در تاریخ ۲۷/۱۲/۱۳۰۸ ادارۀ کل طرق و شوارع به موجب قانونی که از مجلس شورای ملی گذشت به صورت یک وزارت خانۀ مستقل به نام وزارت طرق و شوارع درآید. اصول و وظایف وزارت خانۀ مذکور طبق مادۀ دوم این قانون مراقبت در ایجاد و نگهداری راه های آهن و شوسه، تنظیم و توسعۀ کشتی رانی، و ادارۀ امور بندری است؛ سپس در ۱۳۱۵ با عنوان وزارت راه مأمور احداث و نگهداری راه ها، راه آهن، و ادارۀ امور بندری و کشتی رانی کشور شد. از آغاز جنگ جهانی دوم طی مدت قریب به ۲۲ سال یعنی تا بهمن ماه ۱۳۴۱، اجرای برنامه های عمرانی کشور آغاز شد و وزارت راه نیز هماهنگ با این تحولات برنامه های راه سازی و نگهداری راه های ساخته شده، توسعۀ راه آهن، و گسترش و تجهیز بنادر و فرودگاه های کشور را همگام با پیشرفت های سریع سایر ارکان کشور دنبال کرده است. در آغاز سلطنت پهلوی طول راه های کشور از ۳,۹۰۰ کیلومتر تجاوز نمی کرد؛ این میزان در دوران رضاشاه به ۲۴هزار کیلومتر بالغ شد و در ابتدای انقلاب سفید محمدرضا شاه به حدود ۳۵هزار کیلومتر افزایش یافت. با اجرای برنامه های عمرانی اول تا چهارم طول راه های ایران به حدود ۴۲هزار کیلومتر و در برنامۀ عمرانی پنجم به ۲۶هزار کیلومتر شاه راه، راه اصلی و فرعی رسید و در حال حاضر وزارت راه و ترابری عهده دار نگهداری ۱۰۷,۰۰۹ کیلومتر انواع راه های کشور است. وزارت راه و ترابری عملیات نگهداری راه ها را به وسیلۀ سه ادارۀ ستادی و ۲۹ ادارۀ کل راه و ترابری استانی به انجام می رساند. عملیات راهداری جاری و معمولی و راهداری فوری و اضطراری به عهدۀ ادارات کل راه و ترابری است و عملیات راهداری دوره ای مستمر و راهداری متناوب (روکش آسفالت راه ها) با نظارت ادارات ستادی و ادارات کل راه و ترابری استان ها از محل اعتبارات طرح های ملی و استانی، به وسیلۀ بخش خصوصی انجام می شود. وزارت راه به موجب قانون مصوب ۲۴/۴/۱۳۵۳، تغییر نام یافته و با تشکیلات جدید، اعتبارات بیشتر، و وظایف گسترده تری به فعالیت پرداخته است.