رافی

نام اصلی وی هاکوپ ملیک - هاکوپیان ( به ارمنی: Յակոբ Մելիք - Յակոբեան ) و رافی لقب و تخلص اوست. در منابعی که به گویش ارمنی باختری نوشته می شوند نام او را گاه به صورت هاگوپ هاگوپیان هم می نویسند. شکوفایی نویسندگی او در تفلیس بود و در آنجا به مکتب نویسندگی مجلهٔ «مْشاک» پیوست. معروفترین رمان رافی، «خِنت» ( به معنی ابله ) نام دارد که به انگلیسی نیز ترجمه شده است.
رافی، در ۵ سپتامبر ۱۸۳۵ ( ۱۲۱۴خ ) ، در روستای پایاجوک ( Pʿayaǰūk ) ، از توابع سلماس، متولد شد. پدرش از تجار معروف و شناخته شدهٔ زمان خود بود و خانوادهٔ آن ها به مهمان نوازی معروف بودند. به همین دلیل، خانهٔ آن ها همواره محل رفت وآمد اشخاص مختلفی از جاهای دور و نزدیک بود. برخی از این مهمان ها وقایع و داستان های جالبی تعریف می کردند که رافی کوچک با علاقه و دقت بسیار به آن ها گوش می داد و به خاطر می سپرد.
رافی تحصیلات ابتدایی را در زادگاهش فرا گرفت و سپس برای ادامهٔ تحصیل، رهسپار شهر تفلیس شد. در ابتدا، در «مدرسهٔ خصوصی کاراپت بلاخیانتسی» و سپس، در «کالج روسی»، ادامهٔ تحصیل داد. در سال ۱۸۵۶م ( ۱۲۳۵خ ) به رافی خبر رسید که اوضاع مالی خانوادهاش به شدت رو به وخامت است و او باید برای ادارهٔ امور خانواده به روستای محل تولدش بازگردد. به این ترتیب، رافی، نویسندهٔ بزرگ آینده، با تمام علاقه و آرزو، موفق به کسب تحصیلات عالی نشد.
زندگی در تفلیس و آشنایی با جامعهٔ روشنفکر آن تأثیری شگرف بر افکار جستجوگر رافی جوان و احساساتی گذاشت. به خصوص اینکه او دریافته بود ملت های قفقاز نوعی نوزایی را تجربه کرده و مراحلی از آن را پشت سر گذاشته اند و رافی فکر می کرد که با سعی و تلاش بسیار می تواند روشنفکری و روشنگری را در ایران نیز معرفی کند و مورد توجه مردم قرار دهد. او معتقد بود هر گونه نوآوری را باید با تحقیق در زندگی ملتها شروع کرد و هر روشنفکر نوگرایی باید رنج ها و مرارت های مردم را بشناسد. در پی این اعتقاد او، برای شناخت بیشتر هموطنان گرفتار در یوغ بندگی و اسارت دشمنان، شروع به سفر به نقاط مختلف ارمنستان غربی کرد. در این سفرها اطلاعات گرانبها و دقیقی از اوضاع جغرافیایی و طرز زندگی مردم و آداب و رسوم آن ها جمع آوری کرد که بعدها گنجینه ای ارزشمند برای آثار ادبی او شد.